Hizkuntza-aldakortasuna euskaran Nafarroa ipar-mendebaldeko bi udalerritan egindako azterketa OIHANA LUJANBIO BEGIRISTAIN DOKTORE-TESIA UPV/EHU, Hizkuntzalaritza eta Euskal Ikasketak Saila Euskal Hizkuntzalaritza eta Filologia doktorego programa Gasteiz, 2016 ZUZENDARIAK: JOSE IGNACIO HUALDE, University of Illinois at Urbana-Champaign KOLDO ZUAZO, UPV/EHU (cc) 2016 Oihana Lujanbio Begiristain (cc by-nc-sa 4.0) Orain 'euskara' deitzen dugun etengabeko kreazio honen ibilbidea egin duen hiztun katea, baliteke gizakiak ezagutu dituen epe historiko asko pasatako komunitate historikoa izatea. Etenik gabeko hiztun kate honek ekoiztutako katedral neurrigabe bat daukagu egunero mihian dantzan, beti aldatzen doan sorkuntza eskerga (Sarasua 2013: 40). Every person (…) has an accent. Your accent carries the story of who you are—who first held you and talked to you when you were a child, where you have lived, your age, the schools you attended, the languages you know, your ethnicity, whom you admire, your loyalties, your profession, your class position: traces of your life and identity are woven into your pronunciation, your phrasing, your choice of words. Your self is inseparable from your accent. Someone who tells you they don’t like the way you speak is quite likely telling you that they don’t like you (Matsuda 1991: 1329). The analyses and observations in this textbook are meant as inspiration for your creativity and for mapping out your own research. Contemplate your own particular background, personal history, and social circumstances -where you are in the world, where you are in your life, and who is sitting at your kitchen table. You may be sitting on a sociolinguistic gold mine. Choose the most promising vein, then let it take you wherever it will (Tagliamonte 2012: 357). i ii ESKERRAK EMATEA Lan hau egin ahal izateko, hainbat eta hainbat lagunen laguntza baliatu dut urteetan zehar. Haiek gabe bide hau egitea ezinezkoa izango zen eta atera den emaitzak haien alea du bere baitan. Hasteko, hizkuntzaren aldaketan zaletzeko abiapuntua eman didaten irakasleak eta ikertzaileak eskertu nahi ditut, Euskal Filologia ikasten ari nintzela eta ondorengo urteetan hortik sortu baitzait gai hau ikertzeko harra. Horien artean dira Gotzon Aurrekoetxea, Iñaki Camino, Irantzu Epelde, Jose Ignacio Hualde, Orreaga Ibarra eta Koldo Zuazo. Eta behin ikerketan hasita, soziolinguistika bariazionistaren metodologia ulertzen eta erabiltzen ikasten lagundu didaten ikerketa eta liburu egileak laguntza handikoak izan ditut. Horien artean, bereziki aipatu nahi ditut Bill Haddican, Daniel E. Johnson eta Sali A. Tagliamonte irakasleak. Haddicanek eta Johnsonek estatistikari buruzko nire galderak berehala erantzun dituzte, argi eta zehatz gainera. Tagliamonte bariazionismoa deitzen den soziolinguistikaren adarreko metodologia bere idatzietan hain argi azaltzeagatik laguntza handikoa izan da neretzat. Milesker, benetan! Mikroaren aurrean jarri eta nerekin solasaldia izateko, eta beren hizkera grabatzeko prest agertu diren hiztunak bereziki eskertu nahi ditut, beraiekin izandako elkarrizketa, atsegina izateaz gain, langai bihurtu da-eta. Beraien denbora eta prestutasuna ezinbestekoa izan da ikerketa hau egin ahal izateko. Jose Ignacio Hualde eta Koldo Zuazo bidea zuzentzen aritu diren bidelagun bikainak izan dira. Esker bereziak eman nahi dizkiet ibilbide osoan zehar emandako sostengu akademiko eta humanoagatik. Larraitz Garmendiari eskerrak, proiektuaren hasierako iluntasunari argia eman eta grabazioak egiten egindako lanagatik. Amaia Apalauza eta Kontxi Arraztio ere eskertu nahi ditut, Araitz-Beteluko hiztunengana iristeko zubi izan direlako eta beren lana erabiltzen eskuzabal utzi didatelako. iii Bide hau egiteko aukera eman didan Soziolinguistika Klusterra aipatu nahi dut eta nola ez, diruz lagundu nauten erakundeak: Eusko Ikaskuntzak eman zidan lehenengo bultzada Angel Apraiz bekarekin (2010-2011), eta EHUk bidea egin ahal izateko lau urteko babesa, Euskara eta Eleaniztasun Errektoreordetzako Euskarazko Tesiak egiteko dirulaguntzarekin. Espainiako Gobernuko Ekonomia eta Lehiakortasun Ministerioko dirulaguntzak (FFI2012-33190 proiektua) ere lagundu du bide honetan. Eskerren atal hau ezin bukatu garrantzitsuenak aipatu gabe, etengabeko gasolina- emaileak izan diren Hegoi, Urtzi, familia eta lagunak, beti ondoan izan zaituztedanak. Milesker! iv AURKIBIDEA Taulen zerrenda ......................................................................................... ix Irudien zerrenda ......................................................................................... xii 1. Sarrera ................................................................................................... 1 2. Hizkuntza-aldakortasuna eta soziolinguistika ................................... 3 2.1. Soziolinguistika kontzeptuaz ....................................................... 3 2.2. Soziolinguistikaren ikuspegia lan honetan: hizkuntza-aldakortasuna 5 2.3. Hizkuntza-aldakortasuna euskal herrian ..................................... 8 3. Oinarri metodologikoak ....................................................................... 12 3.1. Hizkuntza-aldagaiak .................................................................... 12 3.2. Gizarte-eragileak eta hizkuntza-eragileak ................................... 14 3.3. Analisi kuantitatiboa eta kualitatiboa ........................................... 15 3.3.1. Analisi estatistikoa: kontzeptuen azalpena ...................... 16 3.3.2. Programa estatistikoa: Rbrul ........................................... 18 3.4. Laginketa ..................................................................................... 20 3.5. Corpusa eta elkarrizketa-metodoa .............................................. 23 3.6. Printzipio unibertsalak eta lekuan lekuko egoera ........................ 25 3.6.1. Generoa ........................................................................... 25 3.6.2. Herrien aukeraketa .......................................................... 28 4. A hipotesia: Goizuetako euskaran aldaketa ez da oso handia ........ 29 4.1. Sarrera ........................................................................................ 31 4.2. Metodologia ................................................................................ 32 4.2.1. Lagina ............................................................................. 32 4.2.2. Grabazioak ...................................................................... 34 4.3. Hizkuntza-aldagaiak ................................................................... 35 4.3.1. Aferesia bai / ez .............................................................. 36 4.3.2. /j/ edo /x/ hotsak .............................................................. 37 4.3.3. -ikan / -ik bukaerak .......................................................... 38 4.3.4. Geroaldiko -en / -go ......................................................... 39 4.3.5. Kausazko -ko(t)z / -ko ..................................................... 40 4.3.6. Izan / egon lekuzko perpausetan .................................... 40 4.3.7. *Edun / eduki ................................................................... 41 4.3.8. Arrunt / oso ...................................................................... 42 4.3.9. Bakotxa / bakoitza ........................................................... 42 4.3.10.Bede, benpe / behintzat .................................................. 42 v 4.3.11. Biño / baño ....................................................................... 43 4.3.12.Deus / ezer ....................................................................... 43 4.3.13.Eskuara / euskara, euskera ............................................. 44 4.3.14.Eztikit / eztakit .................................................................. 44 4.3.15.Gunun / giñun ................................................................... 45 4.3.16.Patu / jarri ......................................................................... 46 4.3.17.Zerbette / zeoze ............................................................... 46 4.3.18.Erdarazko esaldiak eta makulu-hitzak ............................. 47 4.3.19.Hikaren erabilera ............................................................. 48 4.3.20.Hizkuntza-aldagaien maiztasuna ..................................... 48 4.4. Gizarte-eragileak eta hizkuntza-eragileak ................................... 49 4.4.1. Hiztuna ............................................................................. 49 4.4.2. Adina ................................................................................ 49 4.4.3. Generoa ........................................................................... 50 4.4.4. Ikasketa-maila .................................................................. 51 4.4.5. Goizuetan bizitzeko nahia ................................................ 52 4.4.6. Erdialdeko euskararekin harremana ................................ 52 4.4.7. Aferesia gertatzen den aditza .......................................... 53 4.4.8. Aferesiaren aurretik bokala edo kontsonantea dagoen ... 53 4.4.9. Y / j hotsak agertzen diren hitzak ..................................... 54 4.4.10.Y edo j egiteko joera duten hitz-multzoak ........................ 54 4.4.11. Aldagai lexikoa ................................................................. 54 4.5. Emaitzak ...................................................................................... 56 4.5.1. Aferesia bai / ez ..............................................................