HET DEPOT BOIJMANS VAN BEUNINGEN IN ROTTERDAM Onderzoek naar de werking van een kijkdepot. Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, voor het verkrijgen van de graad van Master of Arts in de Kunstwetenschappen door Celine Vervaet. Promotor: prof. dr. ir. arch. Maarten Liefooghe. Copromotor: prof. dr. Linda Van Santvoort Academiejaar 2017-2018 IF ART IS NOT SEEN, IT IS NOT ALIVE. WITHOUT CARE, ART IS ENDANGERED.1 1 Bettina Friedli, red., Schaulager. Preserve, Study, Share (Bazel: Laurenz Foundation, 2012), 12. ​ ​ 1 WOORD VOORAF Ik heb geen klassiek studietraject doorlopen, maar ben vandaag ontzettend blij dat ik deze masterproef af heb en mezelf straks Master in de Kunstwetenschappen mag noemen. Daarbij wil ik graag een aantal mensen ontzettend bedanken. Eerst en vooral mijn promotor, prof. dr. ing. arch. Maarten Liefooghe, die ik al na een telefoontje bereid vond om mij te begeleiden rond het onderwerp van het Depot Boijmans Van Beuningen. Bedankt voor de flexibiliteit, de sessies via Skype, de ontmoetingen in Gent, het doorploegen van mijn veelschrijverij, de ontzettend nuttige tips, inhoudelijke opmerkingen en het organiseren van extra feedback door Wouter Davidts en Maarten Van Den Driessche. Ook hen wil ik graag van harte bedanken voor hun kritische blik en leerzame opmerkingen. Daarnaast wil ik ook Linda Van Santvoort, Marjan Sterckx en Katharina Pewny van de Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte bedanken om mij de toestemming te geven mijn masterproef te schrijven onder begeleiding van een promotor van de Faculteit Ingenieurswetenschappen en Architectuur, Vakgroep Architectuur en Stedenbouw. Bedankt Rutger van UrbanGuides, om met me te brainstormen over mogelijke Masterproef-onderwerpen en Abdullah om me via de TU Delft aan artikelen te helpen. Bedankt aan de medewerkers van de bibliotheken van Het Nieuwe Instituut, het Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam en de Gentse Universiteitsbibliotheken, aan Rita Adriaenssens van de Stad Antwerpen om boeken voor me in te scannen. Bedankt aan Marc Peire om me enthousiast alles te vertellen over de Stichting Jenny en Luc Peire en me rond te leiden aan de De Judestraat in Knokke en aan de gids die me het depot van het Louvre-Lens liet zien. Bedankt aan de medewerkers van Museum Boijmans Van Beuningen om me afbeeldingen van het Depot te bezorgen en aan museumdirecteur Sjarel Ex om mijn meest prangende vragen te beantwoorden. Een grote dankjewel gaat naar Sandra Kisters, die me in een ontzettend interessant gesprek alles vertelde wat ik wilde weten over de toekomstige werking van het Depot Boijmans Van Beuningen en me het Programma van Eisen doorspeelde. En dan zijn er natuurlijk nog de mensen in mijn directe omgeving die me hebben gesteund in al mijn beslissingen. Mama, Luc en papa, bedankt om te begrijpen dat ik mijn studie vijf jaar geleden opgaf en om mij zowel praktisch als moreel te steunen toen ik een jaar geleden besliste om alsnog mijn Master te halen. Zus en Björn, ik was altijd al jaloers op jullie discipline, maar ik denk dat ik de afgelopen maanden en weken heb ontdekt dat het 2 ook ergens in mij zit. Bedankt om altijd het positieve te zien en me te motiveren. Merci aan mijn liefste schatten Florian en Lasse, om me aan het lachen te brengen. Lieve vriendinnen, merci om me constant succes te wensen en samen op stap te gaan. Tiny’s vrijgezellenweekend, drie weken voor de deadline, was de beste manier om mijn hoofd nog héél even leeg te maken om daarna keihard naar de finish toe te werken. Ik kijk uit naar nog veel leuke tijden met z’n allen. Een extra gigantische bedankt aan Nele om de schrijf- en tikfouten uit mijn thesis te halen. Bedankt Maria en Marcha voor de peptalks en de leuke tijden in de winkel, in de bioscoop en bij lekkere lunchsalades en frietjes. Laat de zomer nu maar komen! Stefan, als ik jou niet was tegengekomen in Rotterdam was deze masterproef er überhaupt nooit gekomen. Met jou door steden en musea kuieren en biertjes drinken, elkaar verhalen vertellend, is mijn favoriete bezigheid. Merci om in het Louvre-Lens een Franse rondleiding te trotseren waar je niets van verstond en me de kans te geven tijd vrij te maken voor het schrijven van deze thesis. Je hebt al wat moeten doorstaan met mij, maar ik weet zeker dat het alleen maar beter wordt. Maarten, broerie, toen jij zes jaar geleden wegging, stortte er vanalles in, en stukje bij beetje bouwen we de wereld rondom ons weer op, met in die wereld een hele grote plaats voor jou. Je portret hangt boven mijn bureau, dus je hebt me zien zitten schrijven aan deze thesis en ik weet zeker dat je blij bent voor mij dat ik nu klaar ben met studeren, want studeren was niet jouw ding. Celine Vervaet Mei 2018 3 TOELATING TOT BRUIKLEEN De auteur en de promotor geven de toelating deze masterproef voor consultatie beschikbaar te stellen en delen ervan te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperking van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het citeren uit deze masterproef. Celine Vervaet 24 mei 2018 4 INHOUDSOPGAVE WOORD VOORAF 1 ​ TOELATING TOT BRUIKLEEN 4 ​ INHOUDSOPGAVE 5 ​ INLEIDING 7 ​ STATUS QUAESTIONIS & METHODOLOGIE 10 ​ MUSEUM BOIJMANS VAN BEUNINGEN IN MUSEUMPARK ROTTERDAM 12 ​ Biografie van een museum 12 ​ Het ontstaan van Museum Boymans 13 ​ De brand in het Schielandshuis 15 ​ Van Boymans naar Boijmans Van Beuningen 18 ​ Hoe opeenvolgende directeuren de collectie deden groeien 18 ​ Het Land van Hoboken 21 ​ Plan Dijkzigt: de geboorte van het Museumpark 21 ​ Het park van de 21se eeuw 22 ​ Bouwgeschiedenis Museumpark 23 ​ Bespreking van de architectuur als ordeningsapparaat 24 ​ Het Schielandshuis 24 ​ Een museumgebouw van Adrianus van der Steur 28 ​ De nieuwe vleugel van Bodon 31 ​ Het paviljoen van Henket 32 ​ De aanbouw van Robbrecht en Daem 33 ​ Van wateroverlast tot de bouw van een iconisch kijkdepot 35 ​ HET DEPOT TENTOONGESTELD 37 ​ De paradox van het kijkdepot 37 ​ Waarom een depot geen tentoonstelling is 37 ​ De eerste kijkdepots in de VS 42 ​ Het depot bekijken bij Museum Boijmans Van Beuningen 43 ​ De paradox 46 ​ Het depot in een curatorieel experiment 49 ​ Museum for a small city - Richard Venlet in het S.M.A.K. te Gent, 2013-2014 49 ​ Het tentoongestelde kunstenaarsarchief 52 ​ Het Musée Gustave Moreau (FR, sinds 1896) 52 ​ Stichting Jenny en Luc Peire (BE, 2003) 54 ​ Besluit n.a.v. twee kunstenaarsmusea 56 ​ De replica als moment tussen depot en museum in 57 ​ De Artothèque in Bergen - Architectencollectief L’Escaut en Atelier Gigogne, 2010 57 ​ Kijkdepot in het Museum aan de Stroom in Antwerpen - Neutelings Riedijk, 2011 59 ​ Besluit n.a.v. twee replica’s van depotruimtes 61 ​ Het depot wordt museum 61 ​ Het Louvre-Lens - SANAA, 2012 61 ​ Het Schaulager in Bazel - Herzog & de Meuron, 2003 64 ​ 5 Wedstrijdontwerp MAS Antwerpen - Xaveer De Geyter Architecten, 2000 66 ​ Besluit n.a.v. musea die ook dienst doen als depot 69 ​ Strategieën voor een kijkdepot 69 ​ Nabijheid en curatie 70 ​ Exclusiviteit en het bouwen van een replica 70 ​ Barrières 71 ​ Educatieve ingrepen 72 ​ Architectuur en vormgeving dompelen de bezoeker onder in de collectie 72 ​ HET DEPOT BOIJMANS VAN BEUNINGEN VAN MVRDV 74 ​ Ontwerpwedstrijd 74 ​ Programma van eisen 74 ​ Neutelings Riedijk Architecten 77 ​ Harry Gugger Studio + Barcode Architects 78 ​ Koen van Velsen Architecten 78 ​ NIO + MAD Architects + OKRA Landschapsarchitecten 79 ​ MVRDV 80 ​ Depot Boijmans Van Beuningen: de werking van het kijkdepot 82 ​ Statisch versus dynamisch: de ordelijke wereld van het depot 82 ​ Collectie versus selectie: een nieuwe thuis voor de collectie van het Boijmans 84 ​ Overzicht versus inzicht: publiekswerking in het Depot 87 ​ Architectuur als betekenisgever 87 ​ De begane grond 90 ​ Het Atrium 91 ​ Expositieruimtes 92 ​ Rondleidingen met gids 93 ​ Interactieve tools 94 ​ Beveiliging versus blootstelling 95 ​ CONCLUSIE 97 ​ BIBLIOGRAFIE 99 ​ Literatuur 99 ​ Interviews 101 ​ Internetbronnen 101 ​ BIJLAGE 1: AFBEELDINGEN DEEL 1 105 ​ BIJLAGE 2: AFBEELDINGEN DEEL 2 112 ​ BIJLAGE 3: AFBEELDINGEN DEEL 3 126 ​ BIJLAGE 4: BRONVERMELDING AFBEELDINGEN 133 ​ 6 INLEIDING Deze masterproef heeft als onderwerp ‘s werelds eerste volledig publiek toegankelijk kunstdepot: het Depot Boijmans van Beuningen in Rotterdam. De bouw van het Depot ging in maart 2017 van start naar het ontwerp van MVRDV-architect Winy Maas, die met de Markthal een van de meest recente iconen van de stad op zijn naam heeft staan. De opening van het Depot staat ten vroegste eind 2020 of begin 2021 gepland. Het Depot Boijmans Van Beuningen zal dienen als opslagplaats voor de volledige collectie van het Museum Boijmans Van Beuningen, die tot op heden verspreid zit over zes locaties in Nederland en België. Daarnaast wil het Boijmans haar opslagruimte en expertise delen met particulieren, die over een kunstverzameling beschikken. De derde functie van het Depot Boijmans Van Beuningen is die van een publiek toegankelijke culturele instelling, want bezoekers krijgen in de toekomst de kans om de collectie te bezichtigen en een idee op te doen van hoe het er achter de schermen van een museum aan toe gaat. In die zin lijkt het Depot Boijmans Van Beuningen zich ergens tussen een museum en een depot in te situeren. Die dubbele functie brengt de nodige spanningen met zich mee, waarover ik mij in dit onderzoek zal buigen. Laat ik starten met toelichten waarom ik deze instelling als onderwerp voor mijn masterproef heb gekozen. Ten eerste woon ik sinds 2014 in hartje Rotterdam en ben ik sinds januari 2017 als gids aan het werk via UrbanGuides. In die hoedanigheid ben ik ontzettend begaan geraakt met het reilen en zeilen in de stad op gebied van kunst en architectuur.