Koncepcja i redakcja: Zespół Urzędu Miasta Torzym w składzie: Bogdan Szczepaniak – Z-ca Burmistrza, Zbigniew Wołoncewicz – Przewodniczący Rady Miejskiej, Andrzej Kuchnio – Dyrektor Torzymskiego Ośrodka Kultury, Przemysław Mielczarek Teksty: Bogdan Szczepaniak, Kazimierz Kwiatkowski i Robert Borkowski, Zbigniew Wołoncewicz Fotografie: Przemysław Mielczarek, Bogdan Szczepaniak, Stefan Wiernowolski, zdjęcia lotnicze – archiwum Urzędu Miejskiego w Torzymiu, fotografie archiwalne - Unvergessene Heimat, Berlin/Bonn - 2003 Mapy: Mariusz Kreczyński Projekt graficzny i skład: Marcin Kamiński Wydawca: PHU KACPER Plac Kościelny 4, 69-200 Sulęcin, email: [email protected] Na zlecenie: Urzędu Miejskiego w Torzymiu ul. Wojska Polskiego 32, 66-235 Torzym, email: [email protected], www.torzym.pl Drukarnia: SAND-MEDIA ul. Działkowa 19, 65-767 Zielona Góra, www.sandmedia.com.pl Copyright: Urząd Miejski w Torzymiu ISBN: 978-83-939532-2-6 „Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa Inwestująca w obszary wiejskie”. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach działania „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju” Mały projekt Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Publikacja opracowana przez Miasto i Gminę Torzym Instytucja zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Kochani Mieszkańcy! Szanowni Państwo! Rok 2014 jest rokiem szczególnym. W maju obchodziliśmy 10 rocznicę wstąpienia Polski do Unii Europejskiej. Natomiast w czerwcu minęła 25 rocznica pierwszych Rdemokratycznych wyborów. Jednak dla nas, mieszkańców gminy i miasta rok 2014 będzie kojarzył się z 20 rocznicą odzyskania praw miejskich naszego miasta Torzym. Przekazując Państwu egzemplarz albumu pragnę, abyście odbyli krótką podróż szlakiem turystycznym Gminy Torzym w kontekście dwóch dekad funkcjonowania miasta. Minione dwadzieścia lat to doskonały i świetny okres w historii naszego miasta i gminy. Jak zmienił się otaczający nas świat można zobaczyć na fotografiach piękniejących miejscowości, wyjątkowej urody naszych lasów, jezior oraz rzek Pliszki i Ilanki. Mając powody do zadowolenia i satysfakcji z dokonań minionych lat, pragnę z całego serca podziękować wszystkim mieszkańcom i osobom, które przyczyniły się do przywrócenia naszemu miastu praw miejskich. Jestem głęboko przekonany, że z dumą i optymizmem możemy patrzeć w przyszłość, budując i umacniając jak najlepszy wizerunek naszego miasta i gminy Torzym. Ryszard Stanulewicz Burmistrz „Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa Inwestująca w obszary wiejskie”. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach działania „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju” Mały projekt Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Publikacja opracowana przez Miasto i Gminę Torzym Instytucja zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 3 TORZYM na szlaku turystycznym Rys historyczny Ziemia Torzymska – historyczna część regionu zwa- walorom przyrodniczym (lasom, jeziorom, ciekawej Znego Ziemią Lubuską, weszła w granice państwa pol- rzeźbie terenu) miasto i jego okolice stały się rekre- skiego w okresie rządów Mieszka I. Przeprowadzone acyjnym zapleczem dla uprzemysłowionych ośrod- na tym terenie badania archeologiczne i przetrwałe ków wschodnich Niemiec. do naszych czasów przekazy historyczne potwier- Potwierdzony badaniami unikalny mikroklimat za- dzają, że już w X w. istniały tu osady zamieszkałe decydował o powstaniu w początkach XX w. oka- przez plemiona Słowian połabskich, w historiografii załego sanatorium. Czyste powietrze i usytuowany zwanych Lubuszanami. w leśnych kompleksach park zdrojowy tworzyły ide- Początki Torzymia przypadają na okres, gdy Ziemia alne warunki do leczenia chorób układu oddecho- Lubuska znalazła się pod zwierzchnictwem bran- wego. denburskim i wiążą się z osobą arcybiskupa mag- Napływające rokrocznie rzesze kuracjuszy i tury- deburskiego hrabiego Konrada von Sternberg . On stów zdeterminowały dalsze kierunki rozwoju mia- to w latach 1266-1276 zbudował gród, który od jego sta. W początku XX w. Torzym stał się znaczącym nazwiska przyjął swą niemiecką nazwę – Sternberg. ośrodkiem letniskowo-rekreacyjnym. Pierwotne znaczenie osady nie było zbyt wielkie, W okresie międzywojennym miasto praktycznie gdyż zostało zdominowane przez pobliskie większe pełniło funkcje kurortu. Na potrzeby turystów przy- ośrodki: Ośno i Sulęcin. I choć najstarsza wzmianka gotowano ok. 3 tys. miejsc noclegowych, co w po- pochodząca z roku 1375 określa Torzym łacińskim równaniu z ówczesną liczbą mieszkańców (ok. 2100) słowem oppidum, czyli miasto, to na rzeczywistą lo- jest wynikiem imponującym. kację należało czekać jeszcze blisko cztery wieki. Przedwojenny Torzym posiadał dość istotne zna- Położenie przy bocznym szlaku handlowym łą- czenie militarne. W mieście istniały koszary wraz czącym Szczecin z Krosnem Odrzańskim i dalej ze z ośrodkiem szkolenia oficerów. Ówczesna zabudo- Śląskiem, nie sprzyjało szybkiemu rozwojowi miej- wa miasta była dość zróżnicowana. Wokół rynku, scowości. Należy przypuszczać, że w tym okresie przyległych do niego ulic oraz głównych szlaków ko- głównym zajęciem mieszkańców osady było rze- munikacyjnych, lokalizowano zwarte budownictwo miosło, handel i rolnictwo. mieszkaniowe z przeznaczeniem dolnych kondy- W ciągu kolejnych wieków swego istnienia To- gnacji na działalność handlowo-usługową, a dalej rzym przeżywał wiele dramatycznych momentów. od centrum dominowała zabudowa jednorodzinna. Osada kilkakrotnie uległa wielkim pożarom, które Ważnym elementem układu urbanistycznego były hamowały jej rozwój na wiele lat. Nie ominęły jej wielorodzinne bloki przeznaczone dla rodzin woj- również kataklizmy, takie jak wojna 30 letnia w XVII skowych. czy 7 letnia w XVIII w. Jednak pomimo wspomnianych wyżej proble- mów w 1762 roku rząd pruski nadał miejscowości Torzym prawa miejskie. Osada w tym czasie liczyła 621 mieszkańców i jak wskazują źródła, ich liczba systematycznie rosła. Wiek XIX to dla Torzymia okres stabilizacji i roz- woju. Miasto przebudowano zastępując większość starych drewnianych budynków nowymi ceglanymi. Równocześnie modernizowano drogi wiodące przez Torzym. Wskaźnikiem rozwoju i wzrostu znaczenia miasta stała się nowo wybudowana linia kolejowa. Wzrost potęgi gospodarczej Niemiec w drugiej po- łowie XIX i na początku XX w. był okresem dyna- micznego rozwoju Torzymia. Dzięki wyjątkowym 20 lat miasta TORZYM 4 5 TORZYM na szlaku turystycznym W centralnym punkcie miasta, na rynku, znajdo- cieli i pracowników leśnictwa. Wkrótce potem powstał wał się okazały ratusz miejski. Dwukondygnacyjny w Torzymiu oddział Państwowego Urzędu Repatria- budynek otrzymał klasyczny wystrój. Oprócz kilku- cyjnego, który kierował osadnictwem Polaków przesie- nastu gabinetów znajdowała się w nich bogato zdo- dlanych z terenów wschodnich. Bardzo duże znaczenie biona sala posiedzeń. wśród pierwszych mieszkańców odgrywali tu byli żoł- Aby otrzymać pełny obraz przedwojennego To- nierze (w tym liczna grupa „Kościuszkowców”) osiedleni rzymia należy wspomnieć o istniejących tu dwóch w pierwszych miesiącach po wojnie. kościółkach: protestanckim i ka- Nowi mieszkańcy i nowe wła- tolickim, banku, poczcie, szkole, dze podjęli energiczne działania schronisku młodzieżowym oraz zmierzające do normalizacji życia. fabryce sprzętu rolniczego. Z tak charakterystycznym dla tego Działania wojenne w okresie okresu entuzjazmem przystąpiono II wojny światowej nie spowodo- do odbudowy zniszczonych budyn- wały w mieście większych znisz- ków, do uprzątania ruin i zagospo- czeń. 2 lutego 1945 r. Armia Czer- darowanie poniemieckiego mienia. wona zajęła wyludniony Torzym Jeszcze w 1945 roku ruszyła szkoła bez walki. Przez następnych kilku podstawowa. Powstały pierwsze miesięcy miasto pozostawało pod placówki handlowe i usługowe. administracją radziecką. W tym Z początkiem prywatne, z czasem okresie zniszczony został ratusz, spółdzielcze. kościół, szkoła oraz wiele budyn- W 1948 roku ruszyły prace adaptacyj- ków mieszkalnych, sklepów i za- ne w dawnym sanatorium. Rok póź- kładów usługowych. niej wojsko przystąpiło do zagospo- Ogromne straty w zabudowie, darowaniu poniemieckich koszar. a co za tym idzie mała chłonność W latach 1947-1951 działał w Torzy- osadnicza, legły zapewne u pod- miu dom dziecka. staw decyzji władz państwowych o zaliczeniu To- W pierwszych latach po wojnie Torzym zatracił rzymia (czy Gwiazdowca jak wtedy nazywano naszą swój letniskowo-wypoczynkowy charakter. Wielu miejscowość) w poczet wsi. Utrata praw miejskich nowych osadników zajęło się rolnictwem, a w go- nie zahamowała jednak najpierw odbudowy, a póź- spodarce nastąpiła stagnacja. niej rozwoju osady. Rozwój gospodarczy Torzymia przypada na ko- Pierwsze lata po wojnie, to okres wzmożonego osad- lejne dekady. Mieszkańcy miasta i okolic mogli wów- nictwa na tym terenie. Pierwszy etap napływu ludności czas znaleźć zatrudnienie w wielu zakładach gospo- był samorzutny. Przybywali tu ludzie z Wielkopolski i in- darki leśnej i rolnej. Do największych pracodawców nych rejonów kraju. Osiedlały się rodziny oddelegowa- należało: Nadleśnictwo Torzym, tartak, SKR, PGR, nych tu pracowników PKP, poczty, urzędników, nauczy- GS „Samopomoc Chłopska”. 20 lat miasta TORZYM 6 W 1952r. oddano do użytku odremontowane sanato- rium przeciwgruźlicze, które na przełomie lat 60-tych i 70-tych powiększono o obiekty byłych koszar. W roku 1978 na bazie sanatorium utworzono specjalistyczny szpital, który trzy