T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ) ANABİLİM DALI I. DÜNYA SAVAŞI’NDAN GÜNÜMÜZE AZERBAYCAN – ERMENİSTAN İLİŞKİLERİ DOKTORA TEZİ Mahir GARİBOV ANKARA – 2006 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ) ANABİLİM DALI I. DÜNYA SAVAŞI’NDAN GÜNÜMÜZE AZERBAYCAN – ERMENİSTAN İLİŞKİLERİ DOKTORA TEZİ Mahir GARİBOV Tez Danışmanı Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ ANKARA – 2006 İÇİNDEKİLER: ÖNSÖZ I KISALTMALAR III KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ IV GİRİŞ 1 I. BÖLÜM: SAVAŞ SONRASINDA AZERBAYCAN – ERMENİSTAN İLİŞKİLERİNİN TARİHİ GELİŞİMİ …………………..….. 7 1.1.I. DÜNYA SAVAŞI SONRASINDA KAFKASYA’NIN JEOPOLİTİĞİ.....16 1.2. I.DÜNYA SAVAŞI SONRASINDA ERMENİLERİN BÜYÜK DEVLETLERİN TEŞVİKİYLE “ERMENİSTAN” DEVLETİ KURMA ÇABALARI ....................................................................................................40 1.3.ALT YAPI ÇALIŞMALARI .........................................................................45 1.3.1. Kilisenin Rolü ....................................................................................45 1.3.2. Din Faktörü ........................................................................................47 1.3.3. Misyonerlik Faaliyetleri .....................................................................48 1.3.4. Propaganda Faaliyetleri .....................................................................51 1.3.4.1. Üniversite ve Diğer İlim Kurumlarında Propaganda Çalışmaları .....51 1.3.4.2. Kitle İletişim Araçlarında Propaganda Çalışmaları ...........................52 1.3.4.3. Milletlerarası Kurumlarda Propaganda Çalışmaları ..........................52 1.4. ABD, İNGİLTERE, FRANSA, ALMANYA VE TÜRKİYE'NİN KAFKAS POLİTİKALARI İÇİNDE AZERBAYCAN VE ERMENİSTAN …….........55 1.4.1. Amerika Birleşik Devletleri ...............................................................55 1.4.2. Almanya ve Fransa ............................................................................58 1.4.3. İngiltere ………………………………………....………………......64 1.4.4. Türkiye ...............................................................................................64 1.5. ERMENİ ÖRGÜTLERİNİN EYLEMLERİ VE “1918 MART SOYKIRIMI”..................................................................................................67 1.5.1. ERMENİ ÖRGÜTLERİNİN OLUŞUMU VE EYLEMLERİ ............72 1.5.1.1. Ermeni Cemiyetleri ............................................................................72 1.5.1.2. Ermeni Komiteleri ............................................................................74 1.5.1.3. Ermeni Örgütlerinin Eylemleri .........................................................74 1.5.1.4. “1918 Mart Soykırımı”nın Gelişimi ..................................................85 1.6. AZERBAYCAN HALK CUMHURİYETİ’NİN DOĞUŞU (1918 – 1920)...98 I I. BÖLÜM: RUSYA’NIN KAFKASYA POLİTİKASI İÇİNDE AZERBAYCAN VE ERMENİSTAN …..……......106 2.1. SSCB’NİN KAFKAS POLİTİKASI VE AZERBAYCAN TOPRAKLARININ ERMENİSTAN’A İLHAKI .......................................114 2.1.1. Sovyet Azerbaycanı’nın Oluşumu ve Sovyet Azerbaycanı’ndan Gökçe, Zengezur Vilayeti, Şerur-Dereleyez Mahalı ve Mehri İlçesinin Sovyet Ermenistanı’na İlhakı .........................................120 2.1.2. Sovyetler Birliği’nde Sovyet Ermenistanı’nın Oluşumu .................129 2.1.3. 1937 SSCB Baskısı Döneminde Ermeni Komünistlerin Azeri Aydınlarını Azerbaycan’dan Sürgün Etme Faaliyetleri .................138 2.1.4. 1937-1948 Arasında Rusya’nın Güney Kafkasya Politikasındaki Gelişmeler…………………………………………………..........…149 2.2. RUSYA’NIN ERMENİSTAN’I TEK TARAFLI DESTEKLEME POLİTİKASI.................................................................................................153 2.2.1. Ermenistan’da Yaşayan Azeriler ..…………....................................158 2.2.2. Sovyet Ermenistanı’nın Sürgün Siyaseti .........................................163 2.2.3. 1948 –1953 Yıllarında Sovyet Ermenistanı’ndan Azerilerin Sürgünü........................................................................... 169 2.2.4. Sovyet Dönemindeki Ermeni Şovenizminin Perde Arkası ..............179 III. BÖLÜM : SSCB DÖNEMİNDE EKONOMİK, SOSYAL VE KÜLTÜREL İLİŞKİLER….………183 3.1. SSCB’NİN EKONOMİ SİYASETİNİN ANA HATLARI ........................190 3.1.1. Lenin Dönemi ...................................................................................190 3.1.2. Stalin Dönemi ...................................................................................192 3.1.3. Kruşçev Dönemi ...............................................................................197 3.1.4. Brejnev Dönemi ................................................................................198 3.1.5. Andrapov ve Çernenko Dönemleri ...................................................201 3.1.6. Gorbaçov Dönemi .............................................................................201 3.2. SSCB EKONOMİ POLİTİKASININ AZERBAYCAN, ERMENİSTAN VE DİĞER KAFKASYA CUMHURİYET VE TOPLULUKLARINDAKİ UYGULANIŞI .............................................................................................205 3.3. SSCB DÖNEMİNDE AZERBAYCAN VE ERMENİSTAN’IN EKONOMİK İLİŞKİLERİ ..................................................................................................228 3.4. SSCB’NİN SOSYAL VE KÜLTÜREL POLİTİKALARI .........................232 3.4.1. SSCB’nin Kolonizasyon Politikası ...................................................238 3.4.2. SSCB’nin Sosyal ve Kültürel Alandaki Etkileşimi ...........................243 3.4.3. Sovyet Döneminde Azerbaycan ve Ermenistan’ın Sosyal ve Kültürel İlişkileri .............................................................................................253 3.4.4. Dağlık Karabağ’ın Ruslar ve Ermenilerce İşgali, Sosyal ve Ekonomik Problemler ………………………….......…...266 IV. BÖLÜM: BAĞIMSIZLIK DÖNEMİNDEN GÜNÜMÜZE AZERBAYCAN – ERMENİSTAN İLİŞKİLERİ ……272 4.1. DAĞLIK KARABAĞ SORUNU’NUN TARİHİ GELİŞİMİ .....................276 4.1.1. Dağlık Karabağ Sorununun Çıkışı ve Gelişimi ..................................291 4.1.2. 1988 – 1989 Dağlık Karabağ Olayları ve İşgali .................................306 4.2. AZERBAYCAN TOPRAKLARININ DİĞER BİR KISMININ DAHA ERMENİSTAN TARAFINDAN İŞGALİ ...................................................316 4.3. İŞGAL SORUNUNUN ÇÖZÜM YOLLARI ..............................................342 4.3.1. Azerbaycan’ın Çözüm Önerileri .........................................................352 4.3.2. Ermenistan’ın Çözüm Önerileri ..........................................................356 4.3.3. Türkiye’nin Çözüm Önerileri .............................................................359 4.3.4. Diğer Çözüm Önerileri .......................................................................364 SONUÇ ……………………………………….....……………………374 ÖZET ………………….....…………………………………………...382 ABSTRACT ………………….....……………………………………383 KAYNAKLAR .…………………………………………...………....384 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ) ANABİLİM DALI II. DÜNYA SAVAŞI’NDAN GÜNÜMÜZE AZERBAYCAN – ERMENİSTAN İLİŞKİLERİ Doktora Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ Tez Jürisi Üyeleri A dı ve Soyadı İmzası Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ .................................. Prof. Dr. Refik TURAN .................................. Prof. Dr. Mehmet ŞAHİNGÖZ .................................. Doç. Dr. Abdullah GÜNDOĞDU .................................. Yrd. Doç. Dr. Ahmet Emin YAMAN .................................. Tez Sınav Tarihi: 07. 07. 2006 ÖNSÖZ Çarlık Rusya Generali Sisyanov, 22.05.1805 tarihinde, Karabağ'ın işgalinin hemen arkasından Çar'a gönderdiği raporda "Karabağ coğrafi yeri bakımından Anadolu'nun, İran'ın ve Azerbaycan'ın kapısı sayılır" demek suretiyle, bölgenin stratejik önemini belirtmiş ve burada dengeyi kendi yararlarına çevirebilmek için Müslümanların arasına Hıristiyan unsurların (burada amaçlanan Ermenilerdir) yerleştirilmesini önermiştir. Bunun üzerine 1825-1826 yılları Gaçar yönetimi ile Çarlık Rusya arasındaki savaş sırasında, güneyden 18.000 Ermeni getirilerek Dağlık Karabağ'a iskân edilmiştir. Azerbaycan'ın ikiye bölünmesi sonucunu yaratan 1828 Türkmençay Antlaşmasından sonra ise, 8249 Ermeni ailesi tekrar Karabağ'a getirilmiştir. Rusların, yaklaşık iki yüzyıl önce uygulamaya koydukları “Ermenileri Kafkasya’ya yerleştirme ve yayma” politikası, zaman içinde gerçekleştirilmiş ve Rusya artık Kafkasya’da tampon bir ülke oluşturabilmiştir. Böylece bu durum, uzun vadeli politika üretmenin ne denli önemli olduğunu göstermesi açısından, dikkate değer niteliktedir. Dünya politikasına 1945’ten beri damgasını vuran Soğuk Savaş, 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması ve 1991’de SSCB’nin dağılmasıyla sona ermiştir. Eski Sovyet Cumhuriyetleri birer birer bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Kafkaslar ve Orta Asya’da ortaya çıkan bu devletler yeni bir sürecin aktörleri olmuştur. SSCB’nin dağılmasına giden süreçte Ermenilerin Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ bölgesine yönelik iddiaları yeniden ortaya çıkmış, 1980’lerin sonlarına doğru başlayan küçük çaplı çatışmalar 1990’ların başlarında tam anlamıyla savaşa dönüşmüştür. Sorunun ortaya çıktığı 1988’den günümüze kadar geçen sürede Azerbaycan topraklarının %20’si Ermeniler tarafından işgal edilmiştir. Ayrıca Azerbaycan’da yaklaşık 1.000.000 insanın kendi topraklarından edilmesi Dağlık Karabağ meselesine siyasi boyutun yanında insani bir boyut da kazandırmıştır. Dağlık Karabağ sorununa sadece Azerbaycan ve Ermenistan arasında bir sorun gibi bakmamak gerekiyor. Aslında sorunun bu aşamaya