P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1 : 50 000 Arkusz OŚWIĘCIM (970) Warszawa 2004 Autorzy: Katarzyna Strzemińska*, Robert Formowicz*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Izabela Bojakowska*, Stanisław Wołkowicz*, Ryszard Strzelecki*, Włodzimierz Krieger* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska* * – Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp – K. Strzemińska.......................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K. Strzemińska.............................. 3 III. Budowa geologiczna – K. Strzemińska................................................................... 7 IV. Złoża kopalin – K. Strzemińska, R. Formowicz...................................................... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – K. Strzemińska.............................................. 19 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – K. Strzemińska......................... 23 VII. Warunki wodne – R. Formowicz, K. Strzemińska....................................................26 1. Wody powierzchniowe........................................................................................ 26 2. Wody podziemne................................................................................................ 28 VIII. Geochemia środowiska.............................................................................................31 1. Gleby – J. Lis, A. Pasieczna................................................................................... 31 2. Osady wodne – I. Bojakowska............................................................................... 34 3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach – S. Wołkowicz..................................... 36 4. Ryzyko radonowe – R. Strzelecki.......................................................................... 38 IX. Składowanie odpadów – K. Strzemińska, W. Krieger..............................................40 X. Warunki podłoża budowlanego – K. Strzemińska....................................................46 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – K. Strzemińska.....................................................47 XII. Zabytki kultury – K. Strzemińska..............................................................................53 XIII. Podsumowanie – K. Strzemińska...............................................................................55 XIV. Literatura....................................................................................................................57 I. Wstęp Arkusz Oświęcim Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2002 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Oświęcim Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w 1998 roku w Przedsiębiorstwie Geologicznym S.A. w Krakowie (Szuwarzyńska, 1998). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002) oraz o niepublikowany aneks do Instrukcji dotyczący wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Przy opracowywaniu rozdziałów III, VI, X i XII wykorzystano tekst objaśniający do MGGP autorstwa Kazimiery Szuwarzyńskiej. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Przeznaczona jest do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodarczych, w tym planowania przestrzennego, zwłaszcza w zakresie wykorzystania i ochrony zasobów złóż kopalin oraz środowiska przyrodniczego. Opracowanie sporządzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrzędnych 1942. Materiały konieczne do wykonania mapy zebrano w Śląskim Urzędzie Wojewódzkim w Katowicach, Małopolskim Urzędzie Wojewódzkim w Krakowie, starostwach powiatowych w Oświęcimiu, Pszczynie i Bieruniu, Wojewódzkich Oddziałach Służby Ochrony Zabytków w Katowicach i Krakowie, Wojewódzkich Inspektoratach Ochrony Środowiska w Katowicach i Krakowie, w urzędach miast i gmin, w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie oraz u użytkowników złóż. Informacje dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złożach i wystąpieniach kopalin. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Arkusz Oświęcim ograniczony jest południkami 19o 00' i 19o15' długości geograficznej wschodniej oraz równoleżnikami 50o 00' i 50o 10' szerokości geograficznej północnej. Powierzchnia jego wynosi około 324 km2. Pod względem administracyjnym obszar 3 mieszczący się w granicach arkusza leży na terenie dwóch województw. Część północno- zachodnia, o znacznie większej powierzchni, należy do województwa śląskiego, a południowo-wschodnia do małopolskiego. W obrębie województwa śląskiego znajdują się tereny należące do powiatów bieruńsko-lędzińskiego (gminy: Imielin, Chełm Śląski, Lędziny, Bieruń i Bojszowy), pszczyńskiego (gminy: Kobiór, Pszczyna i Miedźna) i miast: Katowice, Tychy i Mysłowice. W województwie małopolskim znajdują się gminy Chełmek i Oświęcim należące do powiatu oświęcimskiego. Obszar mieszczący się w granicach arkusza Oświęcim położony jest w obrębie dwóch podprowincji: Wyżyna Śląsko-Krakowska (prowincja Wyżyny Polskie) i Północne Podkarpacie (prowincja Karpaty i Podkarpacie) (Kondracki, 2001). Północna część obszaru należy do makroregionu Wyżyna Śląska i mezoregionu Pagóry Jaworznickie. Południowa część obszaru należy do makroregionu Kotlina Oświęcimska, w obrębie której, w granicach arkusza wyróżnia się dwa mezoregiony. Są to: w części zachodniej Równina Pszczyńska, w części środkowej i wschodniej Dolina Górnej Wisły (fig.1). Rzeźba powierzchni terenu północnej części arkusza należącej do Wyżyny Śląsko- Krakowskiej jest dość zróżnicowana. Występują tu odosobnione wzgórza bądź pasma wzgórz oddzielone od siebie dość rozległymi, niekiedy podmokłymi dolinami. Są to fragmenty zrębowych Pagórów Imielińskich i Lędzińskich zbudowane z wapieni i dolomitów triasu. Wysokości wzniesień niewiele przekraczają 300 m n. p. m. Do najwyższych punktów terenów należą: wzgórze koło Imielina, Chełm Wielki, wzgórza koło Lędzin i Bierunia Starego. Zapadliskowe obniżenia wypełniają utwory morskiego i lądowego miocenu, a przede wszystkim piaszczyste osady wodnolodowcowe zlodowaceń północnopolskich. Deniwelacje względne dochodzą do 80 m. Wyżyna Śląsko-Krakowska ku południowi opada stopniami tektonicznymi w kierunku Kotliny Oświęcimskiej. Południowo-wschodnia część arkusza należąca do mezoregionu Dolina Górnej Wisły przedstawia się jako rozległa nizina o kierunku SW – NE, wypełniona osadami aluwialnymi – piaskami, żwirami i madami. Dno doliny znajduje się na poziomie 220 m n. p. m. Ma ona szerokość 5 – 6 km i niewielki spa- dek. W obrębie dna doliny występują terasy niższe, których powierzchnie są prawie płaskie oraz wyższe, ułożone w postaci niewielkich stopni osiągających wysokość 2-3, a nawet 10 m wysokości względnej o nachyleniu do 5o. Wycięte są w nim liczne meandry i starorzecza. W części zachodniej powierzchnia doliny jest lekko podniesiona i łagodnie sfalowana. Efektami podziemnej eksploatacji węgla kamiennego na terenach objętych arkuszem Oświęcim są między innymi: antropogeniczna zmiana rzeźby powierzchni zaznaczona przez 4 szerokokształtne niecki osiadań, hałdy i zwały odpadów poeksploatacyjnych. Wyrobisko po byłej kopalni piasku nad Przemszą zostało przekształcone w zbiornik wodny Dziećkowice. Fig. 1. Położenie arkusza Oświęcim na tle jednostek fizycznogeograficznych (Kondracki, 2001) 1 – granice prowincji; 2 – granice podprowincji; 3 – granice makroregionu; 4 – granice mezoregionu Podprowincja Wyżyna Śląsko-Krakowska Mezoregiony Wyżyny Śląskiej: 341.12 – Garb Tarnogórski; 314.13 – Wyżyna Katowicka, 314.14 – Pagóry Jaworznickie, 314.15 – Płaskowyż Rybnicki Mezoregiony Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej: 341.32 – Wyżyna Olkuska; 341.33 – Rów Krzeszowicki Podprowincja Północne Podkarpacie Mezoregiony Kotliny Oświęcimskiej: 512.21 – Równina Pszczyńska, 512.22 – Dolina Górnej Wisły, 512.23 – Pogórze Wilamowickie Podprowincja Zewnętrzne Karpaty Zachodnie Mezoregiony Pogórza Zachodniobeskidzkiego: 513.32 Pogórze Śląskie; 513.33 – Pogórze Wielickie Mezoregiony Beskidów Zachodnich: 513.47 – Beskid Mały, 5 Według podziału rolniczo-klimatycznego Polski obszar mapy znajduje się w dzielnicy XV – częstochowsko-kieleckiej. Klimat tego regionu charakteryzuje się dużą nieregularnością i zmiennością typów pogody. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7o– 8o C, czas trwania okresu wegetacyjnego 210 - 220 dni, roczna suma opadów waha się w granicach 514- 764 mm, przeciętny czas zalegania pokrywy śnieżnej 70-75 dni. Przeważają wiatry południowo-zachodnie i zachodnie. Rolnictwo na omawianym terenie pozostaje pod wpływem warunków kształtowanych przez przemysł. Warunki glebowe są zróżnicowane. W części północnej gleby wykształcone są na podłożu glin zwałowych, utworów piaszczystych w obniżeniach denudacyjnych i deluwiów rozwiniętych na skałach triasu.