1 2020 2 Stowarzyszenie Edukacji i Dialogu „Fontis et Futura” ul. Kilińskiego 13 15-089 Białystok tel. +48 85 874 23 02 [email protected] www.rodm-bialystok.pl www.facebook.com/RODMBialystokBramanaWschod16 Publikacja wyraża jedynie poglądy autorów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP ISBN 978-83-940980-6-3 Redakcja: Anna Kietlińska Projekt okładki: Żaneta Kisiel Fotografie: Anna Kietlińska, Piotr Sawicki, Iness Todryk-Pisalnik Korekta: Anna Kietlińska Skład i druk: Wydawnictwo PRYMAT ul. Hetmańska 42, lok. 207, 15-727 Białystok tel. 602 766 304, 881 766 304, e-mail: [email protected], www.prymat.biasoft.net 3 SPIS TREŚCI WSTĘP ............................................................................................................................ 5 RAPORT BIAŁORUSKI Białoruska rewolucja godności – debata ........................................................................ 7 Białoruski raport - rozmowa z Tomaszem Grzywaczewskim Wywiad przeprowadzony 24 sierpnia 2020 roku ..................................................... 22 Kobiety mają siłę i więcej możliwości niż mężczyźni - wywiad z Mariną Leszczewską .... 28 Jak to jest być Polakiem na Białorusi? - wywiad z Andżeliką Borys, prezes Związku Polaków na Białorusi ........................................................................ 33 My o nich pamiętamy i chcemy, żeby pamiętali o tym też Polacy z Polski Rozmowa z Andrzejem Poczobutem ......................................................................... 40 DEBATY Czy samorząd terytorialny spełnił pokładane w nim oczekiwania? 30. rocznica utworzenia samorządu terytorialnego ................................................. 52 Czym jest wojna hybrydowa? Dezinformacja ................................................................. 64 Ruch „Solidarności” jako przykład pokojowego działania na rzecz upodmiotowienia społeczeństwa ............................................................................. 75 Problemy bezpieczeństwa energetycznego Polski, Białorusi, Ukrainy i państw bałtyckich ..................................................................................... 89 4 REMINISCENCJE HISTORYCZNE Oleg Łatyszonek, Kastuś Kalinowski – bohater trzech narodów ..................................... 106 Marek Kietliński, Jak kształtowała się wschodnia granica Polski? ................................ 119 Oleg Łatyszonek, Rok 1920 na pograniczu polsko - białoruskim ................................... 129 Krzysztof Buchowski, Rok 1920 na pograniczu polsko – litewskim ................................ 134 Marek Kietliński, Wojna polsko-bolszewicka 1920 r. na Białostocczyźnie ..................... 139 Marek Gajewski, Bitwa o Białystok. 20-23 sierpnia 1920 ............................................... 150 Jan Snopko, Polska kontrofensywa znad Wieprza w sierpniu 1920 roku ...................... 157 Zbigniew Romaniuk, Miasto „Sprawiedliwych…” Krótko o okupacyjnej pomocy Żydom, na przykładzie Brańska ............................................................................................. 160 Adam Szot, Pontyfikat Jana Pawła II – wizyta w Białymstoku. Transkrypcja wykładu ... 167 DZIAŁO SIĘ W RODM-IE Architektoniczne perły przeszłości – konkurs fotograficzny ........................................... 173 Dziadek w polskim mundurze – rozmowa z Iness Todryk - Pisalnik i Andrzejem Pisalnikiem. ........................................................................................... 186 БЕЛАРУСКАЯ РЭВАЛЮЦЫЯ ГОДНАСЦІ – ДЭБАТЫ ЭКСПЕРТАЎ ................................ 189 5 WSTĘP Tegoroczny numer „Bramy na Wschód” oddajemy do rąk Państwa w poczuciu potrze- by podsumowania i zamknięcia roku szczególnego. Większość przygotowanych przez RODM w Białymstoku wydarzeń upłynęła w cieniu pandemii. Zmierzyliśmy się z ogranicze- niami i zakończyliśmy tegoroczne działania w przekonaniu… że jednak się dało. I chociaż zabrakło nam bezpośrednich spotkań i kontaktów z uczniami, studentami i mieszkańcami Podlasia, staraliśmy się do nich dotrzeć inaczej, przenosząc działania do Sieci. Ta operacja wymusiła dostosowanie formy spotkań i modyfikację strategii działania. Reakcję odbiorców śledziliśmy, oglądając polubienia i statystyki wyświetleń. Cieszymy się, że uczestnicy na- szych spotkań online nie zawiedli. To z myślą o Was organizowaliśmy przecież debaty, semi- naria i różne działania edukacyjne. W roku bieżącym działalność białostockiego Ośrodka Debaty Międzynarodowej wpi- sywała się w obchody rocznicowe: 100-lecia Bitwy Warszawskiej, 40. rocznicy założenia NSZZ „Solidarność”, 30. rocznicy powstania samorządu terytorialnego, 75. rocznicy ONZ i polskiego członkostwa w tej organizacji, 80. rocznicy deportacji na Wschód. Rocznicom i rocznicowym wydarzeniom pokazywanym z perspektywy historii naszego regionu poświę- camy również tegoroczny numer „Bramy na Wschód”. Proponujemy relacje z debat po- święconych tym zagadnieniom. Do udziału w nich zaprosiliśmy ekspertów i świadków wy- darzeń, których rocznice obchodziliśmy. Pragniemy pokazać naszym odbiorcom, że historia jest ważnym elementem zaangażowania obywatelskiego, a udział w wydarzeniach roczni- cowych je upamiętniających może stać się szczególnym wyrazem współczesnego patrioty- zmu. RODM Białystok, z racji swoich stałych już kontaktów z Polakami za granicą i przygra- nicznemu położeniu, wiele uwagi poświęcił sytuacji polskiej mniejszości za granicą, głównie na Białorusi, również w kontekście aktualnych wydarzeń powyborczych. Zapraszaliśmy ekspertów z polskich środowisk na Wschodzie, Andżelikę Borys i Andrzeja Poczobuta. W rozmowach z nimi pochylaliśmy się nad działalnością Związku Polaków na Białorusi oraz życiem codziennym naszych rodaków na Wschodzie. Zapraszamy do lektury tych szczegól- nych opowieści polonijnych oraz wywiadu z Iness i Andrzejem Pisalnikami, którzy opowia- dają o niezwykłym przedsięwzięciu służącym poznawaniu losów Polaków na Białorusi – akcji „Dziadek w polskim mundurze”. Zaogniona sytuacja na Białorusi skłoniła nas do ukazania współczesnej Białorusi i jej problemów również z perspektywy samych Białorusinów: Mariny Leszczewskiej założycielki Fundacji Białoruś 2020 i Siarhieja Hermana z Centrum Miejskiego Życia w Grodnie. Temu tematowi poświęcona była również debata "Białoruska rewolucja godności", która zgromadziła ekspertów w zakresie historii Białorusi, relacji polsko – białoruskich oraz dziennikarzy i komentatorów wydarzeń „białoruskiego sierpnia”. O tym, co dzieje się do dnia dzisiejszego u naszych sąsiadów rozmawiali: Agnieszka Romaszewska – Guzy – dyrek- tor TV „Biełsat”, Paweł Usow (analityk), Oleg Łatyszonek (UwB), Janusz Wdzięczak (Fundacja Ambitna Polska) i Wojciech Konończuk (Ośrodek Studiów Wschodnich). Z kolei bezpośrednią relację z wydarzeń sierpniowych na Białorusi zawdzięczamy dziennikarzowi Tomaszowi Grzywaczewskiemu, który był świadkiem pierwszych dni 6 „białoruskiej rewolucji godności” w Mińsku. Współczesny świat, to również współczesne zagrożenia, na które chcieliśmy zwrócić uwagę: wojna hybrydowa i problemy bezpieczeństwa energetycznego Polski, Białorusi, Ukrainy i państw bałtyckich. Tym tematom poświęciliśmy debaty organizowane przy wspar- ciu Wydziału Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu w Białymstoku oraz Fundacji Warsaw Institute. I relacje z nich pragniemy Państwu zaprezentować. Celem tegorocznych przedsięwzięć edukacyjnych były również spotkania wpisujące się w politykę pamięci. Przywoływaliśmy wydarzenia rocznicowe pokazujące dramatyczną historię polskich obywateli walczących w szeregach AK oraz sprzeciwiających się zagładzie społeczności żydowskiej Białostocczyzny, którzy, ratując przedstawicieli tej społeczności, stawali się "Sprawiedliwymi wśród Narodów Świata". W przenikliwą opowieść o Sprawiedli- wych z miasteczka Brańsk zabiera w tegorocznej „Bramie na Wschód” historyk regionalista Zbigniew Romaniuk. Starając się umacniać społeczno-kulturowe więzi między mieszkańcami wojewódz- twa podlaskiego a północno-wschodnimi sąsiadami, pokazywaliśmy to, co nas łączy i nasze wspólne dziedzictwo, tym razem koncentrując się na skarbach architektury. Z dużym zain- teresowaniem spotkał się konkurs fotograficzny "Architektoniczne perły przeszłości", które- go podsumowaniem była wystawa zdjęć na murach Pałacu Branickich w Białymstoku. Na konkurs wpłynęły prace z Polski, Białorusi i Litwy. Mistrzowie fotografii pokazali, że mariaż kamery i architektury przynosi doskonałe efekty, a sfotografowane miejsca zachęcają do poznania ich historii i ludzkich losów z nimi sprzęgniętych. W ten sposób realizowaliśmy cel budowania pozytywnego wizerunku Polski wśród mieszkańców Podlasia oraz za wschodnią granicą jako Polski odwołującej się do tradycji Rzeczypospolitej Obojga Narodów, pielęgnu- jącej dziedzictwo wielu kultur i religii, dbającej o swoje dziedzictwo historyczne i kulturowe. Wszystkich, u których prezentacja działań RODM Białystok przedstawiona w tego- rocznej edycji naszego rocznika budzi niedosyt – wybraliśmy bowiem jedynie niektóre rela- cje z tegorocznych działań – zapraszamy naszą stronę www.rodm-bialystok.pl oraz media społecznościowe. Można nas obserwować na Facebooku i Instagramie. Z życzeniami dobrej lektury, Anna Kietlińska, konsultant RODM i redaktor „Bramy na Wschód 2020” 7 RAPORT BIAŁORUŚ BIAŁORUSKA REWOLUCJA GODNOŚCI – DEBATA EKSPERTÓW Debata odbyła się 5 listopada 2020 roku na Wydziale Historii i Stosunków Między- narodowych. Dyskusja skoncentrowała się na wydarzeniach bieżących na Białorusi, na tym, co dzieje się codziennie na Białorusi od 9 sierpnia 2020