ZAPOMNIANI WYKLĘCI Sylwetki żołnierzy powojennej konspiracji antykomunistycznej ZAPOMNIANI WYKLĘCI Sylwetki żołnierzy powojennej konspiracji antykomunistycznej Warszawa 2019 ZAPOMNIANI Redaktorzy prowadzący: dr Jerzy Bednarek, Monika Biernat WYKLĘCIRedaktorzy prowadzący: Redaktorzy prowadzący: dr JerzyRedaktorzy Bednarek, prowadzący: Monika Biernat dr Jerzy Bednarek, Monika Biernat dr Jerzy Bednarek,Redakcja: Monika Biernat Joanna Kwaśniewska-Wróbel, Michał Wołłejko Redakcja: Redakcja: Joanna Kwaśniewska-Wróbel,Redakcja: Michał Wołłejko JoannaSylwetki Kwaśniewska-Wróbel, żołnierzy Michał Wołłejko Joanna Kwaśniewska-Wróbel, Michał Wołłejko powojennej konspiracji antykomunistycznej Wydawca: Wydawca: Wydawca: Wydawca: Współpraca: Współpraca: Współpraca: Współpraca: © Biuro Bezpieczeństwa Narodowego ISBN 978-83-60846-31-5 Warszawa 2019 ISBN 978-83-60846-31-5 Nakład:ISBN 978-83-60846-31-5 1 tys. egzemplarzy ISBN 978-83-60846-31-5 Nakład: 1 tys. egzemplarzy Nakład: 1 tys. egzemplarzy Nakład: 1 tys. egzemplarzy Spis treści PRZEDMOWA PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ 9 Jerzy Bednarek WSTĘP 11 Ksawery Jasiak ZDZISŁAW BALCERZAK „WIKTOR” 19 Justyna Dudek STANISŁAW BIZIOR „ŚMIGŁO”, „EAM” 31 Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski WITOLD BORUCKI „DĄB”, „BABINICZ” 49 Ksawery Jasiak ANTONI CHOWAŃSKI „WOJCIECH”, „KUBA” 67 Krzysztof Kaczmarski KAZIMIERZ CZŁOWIEKOWSKI „NIEMSTA” 79 Adam Dziuba HENRYK FILIPECKI „TARZAN” 93 Wojciech Hanus JAN GORĄCZKA „LONT” 105 Tomasz Toborek KAZIMIERZ GRZYBOWSKI „ZAPALNIK” 121 Michał Wenklar JÓZEF JACHIMEK „STALIN” 133 Paweł Wąs STANISŁAW JAWORSKI „UPIÓR” 147 Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski STANISŁAW KAKOWSKI „JASTRZĄB”, „KAŹMIERCZUK” 157 Łukasz Pasztaleniec JÓZEF KŁYŚ „REJONOWY”, „WOŹNIAK” 165 Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski JÓZEF KOZŁOWSKI „LAS”, „VIS”, „J. KAWECKI” 179 5 Spis treści Piotr Niwiński JANINA KRUK-SZCZERBA „LIDKA”, „JANKA”, „LARYSSA” 195 Jerzy Bednarek JAN KWAPISZ „JERZY”, „KULA-LIS” 207 Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski JÓZEF LUDWIK MAŁCZUK „BRZASK”, „GRZMOT” 217 Mirosław Surdej WŁADYSŁAW MATIAS „MACIUŚ”, „WRZOS”, „TATAR”, „SIWY” 227 Sławomir Poleszak JÓZEF MATUSZ vel ROMAN DAWICKI „LONT” 247 Piotr Szopa STANISŁAW MIKULSKI „ŻMIJA” 265 Wojciech Frazik STANISŁAW NOWAK „ISKRA” 281 Piotr Łapiński GABRIEL OSZCZAPIŃSKI „DZIĘCIOŁ” 297 Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski KAZIMIERZ PARZONKO „WICHURA”, „ZYGMUNT” 305 Marcin Kasprzycki STANISŁAW PEREŁKA „ZDOBYCZ”, „DĘBIŃSKI” 313 Sławomir Poleszak MARIAN FRANCISZEK PILARSKI „GROM”, „BOŃCZA”, „JAR”, „OLGIERD” 331 Justyna Dudek MIECZYSŁAW PRUSZKIEWICZ „KĘDZIOREK” 355 Waldemar Handke MARIAN RĄCZKA „KOŚCIUSZKO”, „BŁYSK” 367 Waldemar Handke LUDWIK SINIECKI „SZARY” 381 Daniel Piekaruś PIOTR SMAGAŁA „SROKA” 393 Magdalena Semczyszyn LEON SUCHOCKI „LWIĄTKO” 405 6 Spis treści Piotr Niwiński ZYGMUNT SZYMANOWSKI „BEZ”, „JEZIERZA”, „KORWIN”, „CIS” 419 Piotr Łapiński EDWARD TOPCZEWSKI „JAGUAR”, „TOPOREK” 433 Piotr Łapiński WŁADYSŁAW ŻWAŃSKI „BUTRYM”, „ISKRA”, „BŁĘKIT” 441 WYKAZ SKRÓTOWCÓW 449 INFORMACJA O AUTORACH 453 7 (zbiory IPN) Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej ANDRZEJ DUDA Szanowni Państwo, Żołnierze Wyklęci przez dziesięciolecia spychani byli na margines naszej naro- dowej historii. Dziś przywracamy im należne miejsce w panteonie bohaterów, przypominając ich sylwetki, życiorysy i dramatyczne wybory. Wielu z nich prze- trwało w pamięci lokalnych społeczności, w pamięci bliskich i towarzyszy broni. Publikacje takie jak „Zapomniani Wyklęci” przybliżają ich losy i ukazują różne życiowe drogi, które ostatecznie splotły się w walce przeciwko narzuconej przez stalinowskich oprawców władzy. W pojałtańskim porządku, stając w obliczu stalinowskich represji, świadomi, że Polska, o którą walczyli przez sześć długich lat wojny i okupacji, stała się ofiarą kolejnego zniewolenia, podjęli decyzję, by nie składać broni, ale walczyć dalej o upragnioną wolność. Wielu zapłaciło cenę najwyższą, ginąc w walce lub w celi śmierci. Wielu przypłaciło swoją działalność wieloletnim więzieniem. Zapewne zdawali sobie sprawę z niewielkich szans na zwycięstwo, ale nie mogli pogodzić się z utratą suwerenności naszej Ojczyzny, która tak przecież niedawno odzyskała niepodległość po latach zaborów. Ich walka była znakiem, symbolem niezłomności Polaków, którzy w latach największych komunistycznych represji znaleźli w sobie siłę, by przeciwstawić się kolektywizacji wsi, walce z Kościołem czy wymazywaniu tradycji odrodzonej Rzeczypospolitej. To dzięki nim duch wolności nie zgasł i mógł odżyć po latach w postaci protestów robotniczych i wielkiego ruchu „Solidarności”. Żołnierze Wyklęci są naszymi bohaterami, stojąc w jednym szeregu z tymi, którzy walczyli o naszą suwerenność w powstaniach narodowych, w wojnie polsko-bolszewickiej, 9 Przedmowa Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na frontach II wojny światowej. Trwając na posterunku, utrzymywali rozpro- szone po całym kraju bastiony wolnej Polski, w których przetrwała nadzieja, że dzień upadku obcego i wrogiego reżimu w końcu kiedyś nadejdzie. Z tym większą satysfakcją przyjmuję to opracowanie, które jest dziełem kil- kudziesięciu historyków pochylających się nad losami antykomunistycznych powstańców. To książka, która pokazuje, jak różnymi i jak wartościowymi byli ludźmi, jak dramatycznych wyborów musieli dokonywać, jak wiele poświęcili, decydując się na walkę zbrojną i jak tragiczny był ich los. Dziękuję wszystkim autorom zaangażowanym w powstanie tej publikacji. Jestem przekonany, że znajdzie ona szerokie grono czytelników i przyczyni się do lepszego poznania tej niezwykle ważnej karty naszej najnowszej historii. ANDRZEJ DUDA Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Warszawa, 12 lutego 2019 roku 10 Wstęp Historycy zajmujący się dziejami powojennej konspiracji antykomu- nistycznej wskazują, że trwała ona w latach 1944–1963. Za początek tego okresu uznaje się moment, gdy w pierwszym tygodniu stycznia 1944 r. Armia Czerwona, posuwając się na Zachód, przekroczyła granice II Rze- czypospolitej i zetknęła się z oddziałami Armii Krajowej zmobilizowanymi w ramach akcji „Burza”. Za umowny i równocześnie symboliczny koniec tego okresu w dziejach powojennej Polski uważa się śmierć Józefa Fran- czaka „Lalka” – żołnierza z oddziału kpt. Zdzisława Brońskiego „Uskoka”, który zginął w obławie sił bezpieczeństwa w październiku 1963 r. – osiemna- ście lat po zakończeniu wojny. Te niespełna dwie dekady w powojennej historii Polski można dzielić w różny sposób, wyznaczając okresy działalności charakterystyczne dla konspi- racji antykomunistycznej. Sprzyja temu ideowa i organizacyjna różnorodność polskiego podziemia, odmienna dynamika jego rozwoju w różnych częściach kraju, a także szereg określonych działań podejmowanych w celu jego likwi- dacji przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa, z każdym rokiem rosnący w siłę. Podziemie niepodległościowe było pierwszym realnym przeciwnikiem, z którym komuniści i ich rozbudowany aparat represji musieli podjąć walkę o utrzymanie władzy zainstalowanej w Polsce na sowieckich bagnetach. Można przyjąć, że pierwszą ważną cezurą w dziejach antykomunistycz- nej konspiracji okazał się rozkaz z 19 stycznia 1945 r. o rozwiązaniu Armii Krajowej, wydany przez jej ostatniego dowódcę – gen. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka”. Apelował w nim m.in.: „Żołnierze Armii Krajowej! Daję Wam ostatni rozkaz. Dalszą swą pracę i działalność prowadźcie w duchu odzyskania pełnej niepodległości Państwa Polskiego i ochrony ludności pol- skiej przed zagładą”. Oznaczało to, że formalne rozwiązanie Armii Krajowej, liczącej jeszcze latem 1944 r. około 380 tys. zaprzysiężonych żołnierzy, nie stanowiło końca walki o „pełną niepodległość”. Coraz powszechniejsze, nie tylko dla kadry dowódczej konspiracji, stawało się przekonanie, że ziemie polskie znalazły się pod drugą okupacją, tym razem sowiecką. W marionet- kowym i w pełni kontrolowanym przez komunistów Rządzie Tymczasowym 11 WSTĘP Rzeczypospolitej Polskiej, powołanym 31 grudnia 1944 r., kluczowym resor- tem stało się Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. Jego podstawo- wym zadaniem była bezwzględna likwidacja wszelkich form antykomuni- stycznego oporu. W najbardziej dramatycznej sytuacji znalazło się polskie podziemie na anektowanych przez Sowietów ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej. Przymusowe przesiedlenia Polaków, aresztowania, zsyłki do łagrów, agre- sywna sowietyzacja każdej dziedziny życia, mobilizacja do Armii Czerwonej i Armii Berlinga, antypolska akcja ukraińskich nacjonalistów – wszystkie te czynniki wpływały na beznadziejną wręcz sytuację pozostających w pod- ziemiu na tamtych terenach Polaków. Według ostrożnych wciąż szacunków, na ziemiach II Rzeczypospolitej, które zostały włączone w granice Związku Sowieckiego, zginęło w sumie od 3 do 4 tys. żołnierzy Armii Krajowej, a od 20 do 25 tys. osób, z powodu działalności niepodległościowej, aresztowano lub internowano. Wiosną 1945 r., po przesunięciu działań wojennych na zachód, za linię Odry, nastąpiło silne ożywienie działalności konspiracyjnej, przede wszystkim na ziemiach polskich między Wisłą a Bugiem. Pod bronią, „w lesie”, znalazło się wówczas kilkanaście tysięcy żołnierzy, najczęściej z przeszłością w Armii Krajowej lub w różnych strukturach podziemia narodowego. Głównym powo- dem decyzji o powrocie do konspiracji był ślepy terror stosowany przez aparat bezpieczeństwa wobec wszystkich tych, których uznano za politycznych prze- ciwników. Jak zapowiadał pod koniec maja 1945 r. Stanisław Radkiewicz – pierwszy minister bezpieczeństwa publicznego – kto „będzie dalej warcholił, uprawiał bandytyzm i przeszkadzał narodowi