Archeologie tussen Vecht en Eem S. Koopman 1 Archeologie tussen Vecht en Eem S. Koopman 2 Inhoudsopgave Inhoudsopgave .................................................................................................................................................................................................. 3 Leeswijzer ........................................................................................................................................................................................................... 4 Inleiding ............................................................................................................................................................................................................... 4 Wat is archeologie?........................................................................................................................................................................................... 4 Hoe ontstaat het archeologisch bodemarchief? ................................................................................................................................... 7 De archeologische collectie van het Gooi ................................................................................................................................................ 8 Het ontstaan van het landschap .............................................................................................................................................................. 17 De Neanderthalers ........................................................................................................................................................................................ 22 De Neanderthalers in het Gooi ................................................................................................................................................................. 22 Laat-paleolithicum in het Gooi ................................................................................................................................................................. 22 Vuursteen, het staal van de steentijd .................................................................................................................................................... 31 Het ABC van artefacten ............................................................................................................................................................................... 33 Jagen en verzamelen .................................................................................................................................................................................... 36 Mesolithicum in het Gooi ........................................................................................................................................................................... 36 De landbouw komt ........................................................................................................................................................................................ 43 Het neolithicum in het Gooi ...................................................................................................................................................................... 43 Grafheuvels in het Gooi en omgeving.................................................................................................................................................... 51 Begerenswaardig brons .............................................................................................................................................................................. 56 De bronstijd in het Gooi .............................................................................................................................................................................. 56 Urnenvelden en raatakkers: de ijzertijd .............................................................................................................................................. 67 De ijzertijd in het Gooi en de Vechtstreek ........................................................................................................................................... 67 Ten noorden van de Limes ......................................................................................................................................................................... 74 Romeinen in het Gooi? ................................................................................................................................................................................ 74 De vroege middeleeuwen .......................................................................................................................................................................... 82 De vroege middeleeuwen in het Gooi ................................................................................................................................................... 82 De late middeleeuwen ................................................................................................................................................................................. 87 De late middeleeuwen tussen Vecht en Eem ..................................................................................................................................... 87 Nieuwe en nieuwste tijd ............................................................................................................................................................................. 95 Tuinarcheologie van buitenplaatsen in Gooi en Vechtstreek ..................................................................................................... 95 Vroege industrie: de Loosdrechtse porseleinfabriek ..................................................................................................................... 96 Conflictarcheologie: relicten uit de Franse tijd en de Eerste en Tweede Wereldoorlog ................................................. 97 Bibliografie ..................................................................................................................................................................................................... 110 Colofon ............................................................................................................................................................................................................. 113 3 Leeswijzer Dit boek is verschenen ter gelegenheid van de tentoonstelling “Hoogtepunten van de Gooise archeologie”, die in 2017 en 2018 te zien is geweest in het Geologisch Museum Hofland. Het doel van dit boek is om de lezer een overzicht te geven van de archeologie van het Gooi en omgeving. De eerste hoofdstukken bieden een inleiding over archeologie, de archeologische collectie van het Gooi en de ontstaanswijze van de ondergrond. In de navolgende hoofdstukken is de opzet chronologisch. Per archeologische periode wordt een algemene beschrijving gegeven en een beschrijving toegespitst op het Gooi en omgeving, met daarbij een beeldoverzicht van de regionale archeologie. Het maken van keuzes was hierbij onvermijdelijk. In de loop der jaren zijn er op honderden plekken archeologische vondsten gedaan en zijn er evenzovele rapporten en artikelen verschenen. Voor dit boek is een selectie gemaakt van vondsten en vondstplekken die goed gedocumenteerd zijn, waarvan de informatie toegankelijk is en die tezamen de hele archeologische tijdslijn bestrijken. Tot slot is ook gestreefd naar voldoende geografische spreiding over het aandachtsgebied. Hierbij is van belang dat er heel wat plekken zijn waar uit meerdere perioden vondsten zijn gedaan. Er is als het ware sprake van tijdlagen in het landschap. In de voor dit boek gekozen opzet kan dat ertoe leiden dat een bepaalde vindplaats in meerdere hoofdstukken wordt behandeld. Om toch het overzicht te bewaren zijn in het begin van het boek een tabel (tabel 4) en een kaart (afbeelding 11) toegevoegd van alle behandelde vondstplekken, evenals een archeologische tijdschaal (afbeelding 1). Inleiding Wat is archeologie? Voor buitenstaanders is het niet altijd duidelijk waar de archeologie zich precies mee bezig houdt en wat het verschil is met wetenschappen als geologie, paleontologie, geschiedenis, kunstgeschiedenis en bouwkunde. De definitie van archeologie kan gesteld worden als: de studie, reconstructie en verklaring van menselijke samenlevingen in het verleden aan de hand van de materiële cultuur. Een belangrijk middel hierbij is het bestuderen van de in de bodem terecht gekomen neerslag van menselijke activiteiten, hierbij gaat het om voorwerpen en sporen. Het verschil met de geologie is, dat de geologie zich bezig houdt met de natuurlijk ontstane opbouw van aarde. De paleontologie richt zich op de studie van botresten. De geschiedenis beperkt zich vooral tot geschreven en gesproken bronnen. De kunstgeschiedenis en bouwkunde houden zich vooral bezig met de objecten boven de grond. De definitie van archeologie brengt met zich mee dat het niet per se om oude vondsten hoeft te gaan. Je zou kunnen stellen dat het archeologisch verhaal van een cultuurobject begint zodra het in de grond is beland. Een mooie exponent hiervan is de Tweede Wereldoorlog-archeologie. Deze oorlog is in historisch opzicht recent geweest, maar trekt op steeds meer plaatsen in Europa de aandacht van archeologen, met soms verrassende resultaten. Traditioneel denken veel mensen bij archeologie