Pro Musica Sacra 11 (2013), s. 173–190 Krzysztof Pawlisz Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Międzyuczelniany Instytut Muzyki Kościelnej, Kraków Dzieło Jehana Titelouze’a i jego znaczenie w krystalizacji stylu organowego1 W bieżącym roku mija 450 lat od urodzin Jehana Titelouze’a. Rocznica ta może być pretekstem do przybliżenia sylwetki oraz twórczości tego francuskiego organisty i kompozytora. Mimo że Titelouze jednogłośnie nazywany jest przez francuską tradycję „ojcem francuskiej szkoły organowej”, pozostał niejako w cie- niu kompozytorów następnych pokoleń. Nie można wszakże nie zauważyć, że należał on do innej epoki niż kompozytorzy tzw. „złotego wieku” (począwszy już od L. Couperina). Titelouze jest jeszcze głęboko zanurzony w XVI w.; jego for- macja muzyczna, jego język muzyczny czy w ogóle jego mentalność jako kompo- zytora są zakorzenione i ściśle związane ze stylem polifonii renesansowej. W tym też kontekście należy widzieć jego twórczość. Jego dwie „księgi organowe” z roku 1623 i 1626 mają charakter zarówno epigoński, jak i prekursorski. Epigoński – ze względu na język muzyczny, wykorzystujący „stare” renesansowe techniki kon- trapunktyczne (doprowadzone wszakże do niebywałej perfekcji). Charakter pre- kursorski dzieła Titelouze’a tkwi natomiast w nowatorskim podejściu do samego instrumentu: w nastawieniu na wyodrębnianie brzmieniowe poszczególnych linii melodycznych, co z kolei związane jest bezpośrednio z nowo powstającym typem organów francuskich. Jest to więc aspekt wykonawczo-brzmieniowy i na wskroś związany z francuskim dążeniem do subtelności. Twórczość Titelouze’a wpisuje się zatem w pewien ciąg, stanowiący o rozwoju i przemianach stylistycznych muzyki organowej we Francji. Choć pozornie nie ma ona bezpośredniego związku z mu- zyką organistów francuskich późniejszych generacji, stanowiła niewątpliwie jeden z niezbędnych etapów w ewolucji francuskiej muzyki organowej. Ponadto twór- czość ta ukazuje w szczególnie wyrazisty sposób aspekt źródeł wokalnych muzyki organowej oraz drogi jej uniezależnienia się od stylu wokalnego. 1 Referat wygłoszony 6 maja 2013 w Akademii Muzycznej w Krakowie podczas ogólnopol- skiej sesji naukowej Francuska muzyka organowa XVII i XVIII w. Język muzyczny oraz proble- matyka wykonawcza dzieł dawnych mistrzów. 174 Krzysztof Pawlisz * * * Jehan Titelouze urodził się najprawdopodobniej w roku 15632 w mieście St-Omer3. Nie posiadamy dziś pewnych informacji na temat jego wykształcenia. Przypuszcza się jednak, że uczęszczał do przykatedralnej szkoły chóralnej w swo- im rodzinnym mieście, gdzie prócz podstaw francuskiego i łaciny uczono także śpiewu, harmonii i kontrapunktu4. Niewątpliwie też w takim środowisku zetknął się z tradycją i stylem muzyki wokalnej szkół niderlandzkich. Ten właśnie repertu- ar stanie się zasadniczym punktem odniesienia i źródłem inspiracji dla Titelouze’a jako kompozytora. W wieku około dwudziestu lat – prawdopodobnie już jako osoba duchowna – Titelouze przybył do normandzkiej stolicy Rouen, gdzie w roku 1585 otrzymał posadę organisty w kościele St-Jean, a trzy lata później, wykazując się szczególnymi zdolnościami improwizatorskimi, wygrał konkurs na stanowisko organisty roueńskiej katedry. Funkcję tę sprawował aż do śmierci, przez ponad 45 lat. W roku 1610 został mianowany kanonikiem katedralnym, otrzymując przy tym prebendę w Baillolet. O jego twórczości z okresu pierwszych czterech dziesięcioleci aktywności za- wodowej nie wiemy praktycznie nic. Dopiero w latach 20. XVII w. pojawiły się drukiem jego kompozycje: dwa zbiory utworów organowych oraz niezachowana msza wokalna Missa quatour vocum ad imitationem moduli „In Ecclesia”5. W latach 1622–1633 Titelouze korespondował ze słynnym filozofem, mate- matykiem i teoretykiem muzyki Marinem Mersenne’em. Zachowało się siedem listów Titelouze’a do Mersenne’a. Autor porusza w nich głównie kwestie związane z muzyką i teorią muzyki starogreckiej w kontekście ówczesnych prób wprowa- dzania ich w życie przez kompozytorów. 2 Chociaż rok ten nie jest w sposób jednoznaczny udokumentowany, podawany jest jednak przez większość biografów jako najbardziej prawdopodobny. Wiadomo, że w 1623 Titelouze został zdyspensowany z uczestniczenia w nocnych nabożeństwach. Dyspensę taką otrzymy- wało się w wieku 60 lat. A. Collette, A. Bourdon, Notice historique sur les orgues et les orga- nistes de la cathédrale de Rouen, Rouen 1894, s. 19. 3 Saint-Omer aż do pokoju w Nimwegen w 1678 wchodziło w skład Niderlandów Hiszpań- skich. Kompozytor został naturalizowany we Francji dopiero 9 sierpnia 1604 roku, po dzie- więcioletnich staraniach, jako wieloletni już wówczas mieszkaniec Rouen. 4 M. Vanmackelberg, Titelouziana, „Recherches sur la musique française classique”, 1967, VII, s. 235. 5 Wiadomo ponadto, iż prócz tej mszy Titelouze skomponował jeszcze dwie inne, które rów- nież nie zachowały się do dziś. A. Pirro, Jean Titelouze, [w:] J. Titelouze – Oeuvres completes, Mainz 1903, s. XI. Dzieło Jehana Titelouze’a i jego znaczenie w krystalizacji stylu organowego 175 Titelouze nauczał ponadto gry organowej. Jego uczniami byli śpiewacy kate- dralnego chóru chłopięcego6. Wśród tych licznych kierunków aktywności muzycznej Titelouze’a podkreślić trzeba jeszcze jeden, mianowicie działalność organologiczną. Począwszy od roku objęcia posady w katedrze, Titelouze regularnie zasiadał w komisjach nadzorują- cych przebieg remontów wielu instrumentów w Rouen, a także zapraszany był do współpracy w innych ośrodkach, m.in. w Poitiers czy Amiens. W roku 1600 sprowadził do Rouen (w celu rozbudowy organów katedralnych) wybitnego fla- mandzkiego organmistrza Crespina Carliera, który od tego czasu aktywny będzie w wielu północnych regionach Francji, a zwłaszcza w Paryżu7. Od lat 20. nato- miast Titelouze współpracował z Guillaume’em Lesselierem, Szkotem z pocho- dzenia i zarazem uczniem Carliera8. On to m.in. zrealizował projekt Titelouze’a organów w kościele St-Godard w Rouen. Jehan Titelouze zmarł 25 października 1633 w Rouen w wieku 70 lat. * * * Jak zostało powyżej wspomniane, z twórczości Titelouze’a zachowały się do naszych czasów dwa zbiory utworów organowych: Hymnes de l’Eglise pour toucher sur l’orgue, avec les fugues et recherches sur leur plain-chant9 oraz Le Ma- gnificat, ou cantique de la Vierge pour toucher sur l’orgue, suivant les huit tons de l’Eglise10. Oba wydane zostały w Paryżu, w oficynie Pierre’a Ballarda, odpo- wiednio w latach 162311 i 1626. Pierwszy zbiór zawiera opracowania dwunastu hymnów brewiarzowych. Ich wybór został podyktowany zarówno częstotliwo- 6 Znamy z nazwiska bodaj tylko pięciu z nich: Jean Van der Elst, Antoine Le Roy, Jacques Le- febvre, Vincent Jolliet, Florent Bienvenu. 7 Najważniejsze prace: Dunkerque (1590), St-Omer, Courtrai (1595), Gand (St-Michel, Notre-Dame, St-Jacques, 1596–1599), Namur (1598). Liczne instrumenty w Poitier oraz w katedrze (1611, przy odbiorze obecny m.in. Titelouze), Rouen (St-André, 1614), Gisors (przebudowa, 1618), Soissons (1621), Tours, Chartres, Paris (St-Jacques-de-la-Boucherie, St-Nicolas-des-Champs, 1632–1936, Grands-Augustains, 1633). 8 Urodzony w Aberdeen, nazywał się pierwotnie William Lesseli (Lessely) – w Rouen od 1611. Prace m.in.: Mortain (1617), St-Martin-de-Boscherville (1627), Rouen (St-Godard, 1632), Le Havre (Notre-Dame, 1636–1938). 9 Hymny kościelne do grania na organach jako fugi i ricercary [oparte] na ich [tychże hym- nów] melodiach chorałowych. 10 Magnificat lub kantyk [Marii] Panny do grania na organach, w ośmiu tonach kościelnych. 11 Wydanie Hymnów zostało ponadto wznowione w roku 1624, co niewątpliwie świadczy o ich szerokim przyjęciu. 176 Krzysztof Pawlisz ścią ich zastosowania, jak też rangą świąt, do których przynależą. Drugi zbiór zawiera natomiast osiem cykli Magnificat, z których każdy składa się z siedmiu utworów12. Ze względu na znikomość zachowanych do dziś źródeł francuskiej muzyki organowej przełomu XVI i XVII stulecia kompozycje Titelouze’a stano- wią dziś nieocenione świadectwo swojego czasu. Jednocześnie same prezentują dość pokaźny w liczbie materiał muzyczny (95 utworów) oraz przekrój moż- liwości kompozytorskich i pomysłów twórcy. Autor opatrzył także swe zbiory przedmowami, poświęconymi różnorakim zagadnieniom – głównie wykonaw- czym i kompozytorskim. Ukazanie się drukiem Hymnów Titelouze’a było niewątpliwie wydarzeniem pionierskim. Bowiem od roku 1531 – kiedy to w oficynie Pierre’a Attaingnanta w Paryżu ukazały się trzy tomy organowej muzyki liturgicznej13 – aż do Hym- nów Titelouze’a, według dzisiejszej wiedzy, nie wyszedł drukiem we Francji ża- den zbiór kompozycji z bezpośrednim przeznaczeniem na organy. Co więcej, za czasów Titelouze’a tabulatury Attaingnanta prawdopodobnie nie były już znane (względnie mogły uchodzić co najwyżej za legendę). Titelouze sam był świadomy wagi swojego przedsięwzięcia. Pisze bowiem we wstępie: To, co mnie jeszcze bardziej skłoniło do oddania w ręce zainteresowanych tego skromnego zbioru to fakt, iż widziałem niezliczone woluminy tabu- latur na wszystkie rodzaje instrumentów wydane w naszej Francji, zaś jest rzeczą uchodzącą wszelkiej ludzkiej pamięci, by było coś wydane z prze- znaczeniem na organy14. Zamiarem kompozytora było zatem niejako uzupełnienie tych zaległości i do- starczenie organistom repertuaru, który byłby w powszechnym użyciu. Tak pisze: 12 Nie jest to typowe, gdyż zazwyczaj cykle Magnificat składają się z sześciu wersetów organo- wych. Kompozytor przejawił tu jednak pewien pragmatyzm i zamieścił – jak pisze w przed- mowie – „dodatkowy Deposuit potentes, ponieważ w kantyku Benedictus jest