İNSAN HAKLARI DERNEĞİ İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ 2017 İNSAN HAKLARI Necatibey Caddesi No:82/11-12 (6. kat) Demirtepe/Ankara DERNEĞİ Tel/Faks: 0 (312) 230 35 67-68 69 HUMAN RIGHTS ASSOCIATION 0 (312) 230 17 07 E-mail: [email protected] - [email protected] Web: http//www.ihd.org.tr Baskı Mayıs 2017 – Ankara LotusAjans Matbaa-Tanıtım-Organizasyon Şehit Cevdet Özdemir Mh. Sokullu Cd. Perçem Sk. No: 9/A Çankaya/Ankara Tel: 0312 480 22 52 e-posta: [email protected] İNSAN HAKLARI DERNEĞİ İfade Özgürlüğü 2017 HAZIRLAYAN HÜSNÜ ÖNDÜL KATKI SUNAN ÖZTÜRK TÜRKDOĞAN Bu Kitap Norveç Büyükelçiliğinin katkılarıyla İnsan Hakları Derneği (İHD) için yayına hazırlanmıştır. Bu Kitap İHD tarafından gerçekleştirilen ve Norveç Büyükelçiliğinin desteklediği “Basın ve İfade Özgürlüğü” projesi çerçevesinde yayına hazırlanmıştır. Kitapta yer alan bilgiler Norveç Büyükelçiliği’nin görüşlerini yansıtmaz. İNSAN HAKLARI DERNEĞİ İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ - 2017 İÇİNDEKİLER GİRİŞ .......................................................................................................................... 7 BÖLÜM I Bir İnsan Hakkı Olarak İfade Özgürlüğü Hakkı......................................................... 9 BÖLÜM II Türkiye’de İfade Özgürlüğü İle İlgili Mevzuat .......................................................... 13 BÖLÜM III İfade Özgürlüğü Ve Terör Tanımının Belirsizliği Sorunu ......................................... 17 BÖLÜM IV İfade Özgürlüğü ve Terörle Bağlantı Kuran İddianame Örnekleri ......................... 29 BÖLÜM V İnternet Hukuku .................................................................................................... 168 BÖLÜM VI 5 Geciktirilen Davalar Ve Tutukluluk ....................................................................... 176 BÖLÜM VII Toplanma Özgürlüğü Hakkında ............................................................................ 255 BÖLÜM VIII Tutuklu Milletvekilleri Ve Belediye Başkanları ....................................................... 259 BÖLÜM IX İfade ve medya özgürlüğü ve OHAL KHK uygulamaları ...................................... 272 BÖLÜM X Türklüğe Hakaret ve Cumhurbaşkanına Hakaret ................................................. 290 BÖLÜM XI AK Komiseri ve AK Venedik Komisyonu uyarısı .................................................. 294 BÖLÜM XII Sonuç ve Öneriler ................................................................................................. 376 İNSAN HAKLARI DERNEĞİ İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ - 2017 Teşekkür İnsan Hakları Derneği için hazırlanan “İfade Özgürlüğü 2017” çalışmamız, dileriz Türkiye’de ifade özgürlüğünün korunması ve geliştirilmesi için katkı sağlar. Derneğimiz kurulduğu 17 Temmuz 1986 tarihinden beri genel olarak insan hakları ve özgürlüklerinin korunması ve geliştirilmesi için çalışmakla birlikte, bir ana özgür- lük olan ifade özgürlüğü konusunda da 7 değişik tarihte kampanyalar düzenlemiştir. Bu kitap, Merkez Yönetim Kurulu üyemiz Sevim Salihoğlu koordinatörlüğünde Norveç Büyükelçiliğinin desteğiyle yürüttüğümüz “Haber Alma ve İfade Özgürlü- ğü” çalışması kapsamında Merkez Yönetim Kurulu üyemiz ve aynı zamanda İHD- İnsan Hakları Akademisi Başkanı olan avukat Hüsnü Öndül tarafından hazırlanmış, tarafımdan katkı sunulmuştur. Kitabın hazırlanış sürecinde de Ali Ekber Kaypakkaya 6 destek vermiştir. Kendilerine teşekkür ederiz. Öztürk Türkdoğan İHD Genel Başkanı İNSAN HAKLARI DERNEĞİ İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ - 2017 Giriş İnsan Hakları Derneği (İHD), insan haklarının evrenselliğini, bütünselliğini ve bölün- mezliğini, bütün hakların ve özgürlüklerin birbiriyle irtibatlı, birinin diğerine tercih edilemezliği tezlerini savunmaktadır. Ana özgürlük olan ifade özgürlüğü hakkı ko- nusuna özel dikkat göstermektedir. Bu dikkatin nedeni iki boyutludur: İlki, ifade öz- gürlüğünün bilim ve sanat, basın ve yayın, toplantı ve gösteri, dernek, sendika, siyasi parti gibi hak ve özgürlük alanlarındaki temeli oluşturmasıdır. İkinci boyut ise birinci boyuttaki özgürlük alanlarıyla da ilişkili olarak, ifade özgürlüğü alanında yaşanan so- runlardan kaynaklanmaktadır. Etkinlik yasaklamaları, sansür anlamına gelebilecek düzenlemeler ve uygulamalar, yürütülen soruşturma ve kovuşturmalar, düşünceleri nedeniyle insanların tutuklanmaları, bunlar arasında sayılabilir. 7 Bu çalışma ile İHD, ilk olarak ifade özgürlüğü alanındaki kısıtlayıcı/sınırlandırıcı ya- saların hangileri olduğunu ve savcıların ifade özgürlüğüne yaklaşımının ne olduğunu tespit etmeye ve göstermeye çalışmıştır. Örnek iddianameler olarak ilk önce İHD eş Genel Başkanı olan Eren Keskin’in yargılandığı davalar seçilmiştir. Eren Keskin bir dönem Özgür Gündem gazetesinin eş genel yayın yönetmenliği görevini yü- rütmüş ve hakkında 143 soruşturma ve dava açılmış, bunlardan bazıları hakkında cezalar almıştır. Sayın Keskin ile ilgili hazırlanan 7 iddianameye yer verilmiştir. İkin- ci iddianame Aslı Erdoğan ve Necmiye Alpay dosyasıdır. Üçüncü olarak da Barış İçin Akademsiyenler’den Esra Mungan, Muzaffer kaya, Kıvanç Ersoy iddianamesidir. İddianamelerden nöbetçi genel yayın yönetmenleri ile Cumhuriyet gazetesi iddi- anamesi, Zaman gazetesi ve Altan kardeşler ile Nazlı Ilıcak iddianamesine de yer verilmiştir. Bu kitapta çeşitli raporlara yer verilerek konunun daha iyi anlaşılması sağlanmak istenmiştir. Gazetecilik faaliyeti ve beyan ettikleri fikirler nedeniyle haklarında tutuklama karar- ları verilen ve cezaevlerinde tutuklu olarak bulunan gazeteci ve yazarların kimler ol- İNSAN HAKLARI DERNEĞİ İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ - 2017 duğunu gazeteci örgütlerinin açıklamaları doğrultusunda rapora aldık. Böylece ifade özgürlüğü ile kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı bağı kurularak yargı pratiğinin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) 5.maddesi ve 10. maddesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) içtihatları karşısındaki uyum durumu gösterilmeye çalışılmıştır. Rapor’da, 15 Temmuz 2016 tarihinde gerçekleşen darbe teşebbüsünün püskürtül- mesinden sonra, bütün Türkiye’de ilan edilen Olağanüstü Hal uygulamasının ifade ve medya özgürlüğü üzerindeki etkileri de İHOP verileri ile gösterilmeye çalışılmıştır. Rapor’un son bölümünde Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi(AİHM) standartlarına uygun pratiklerin sergilenmesi için öne- rilerde bulunmak suretiyle Türkiye’de ifade özgürlüğü hakkının korunmasına katkı sağlama amaçlanmaktadır. 8 İNSAN HAKLARI DERNEĞİ İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ - 2017 BÖLÜM I BİR İNSAN HAKKI OLARAK İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ HAKKI Birleşmiş Milletler (BM) İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin 19.maddesi, BM Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nin 19.maddesi ve (AİHS) Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 10.maddesi, ifade özgürlüğünü bir insan hakkı olarak vur- gular. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası da , 25., 26.ve 28.maddelerinde, düşünce, düşünce- yi açıklama ve basın özgürlüğü hakkını tanımaktadır. İnsan hakları ve özgürlüklerinin 9 sınırlandırılması konusunda da Anayasa’nın 13.maddesinde düzenleme bulunmak- tadır. Ayrıca belirtmemiz gerekir ki, insan haklarıyla ilgili uluslararası sözleşmelerin üstün- lüğü de Anayasa’nın 90.maddesinde düzenlenmiştir. İfade özgürlüğünün bir ana özgürlük ve demokrasinin temellerinden olduğu kabul edilir. Bu konuda Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihatları yol göstericidir. Söz gelimi, AİHM, sadece içerikle değil, bilginin, düşüncenin dile getirilme biçimine; bilgiye, düşünceye ulaşılma ve ulaşılan bilginin, düşüncenin yayılma- iletilme araçla- rına da ifade özgürlüğü dâhilinde yaklaşıyor (Nilsen ve Johnsen / Norveç kararı). AİHM, Handyside / Birleşik Krallık kararında ise, ifade özgürlüğü hakkı için, “çoğul- culuk, hoşgörü ve açık fikirliliğin gereği olarak nahoş, rahatsız edici ya da şok edici bilgi ve düşünceler de koruma altındadır.” demektedir. AİHS 10.madde şöyledir: “ İfade Özgürlüğü 1. Herkes ifade özgürlüğü hakkına sahiptir. Bu hak kamu makamlarının müda- halesi olmaksızın ve ulusal sınırlarla kısıtlanmaksızın, bir görüşe sahip olma, İNSAN HAKLARI DERNEĞİ İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ - 2017 haber ve düşünceleri elde etme ve bunları ulaştırma özgürlüğünü de içerir. Bu madde Devletin radyo yayıncılığını, televizyon ve sinema işletmeciliğini izne bağlamasına engel değildir. 2. Bu özgürlükleri kullanırken ödev ve sorumluluk içinde hareket edilmesi ge- rektiğinden, ulusal güvenlik, ülke bütünlüğü veya kamu güvenliği, suçun veya düzensizliğin önlenmesi, genel sağlık ve genel ahlakın korunması, baş- kalarının şeref ve haklarının korunması, gizli bilgilerin açığa vurulmasının önlenmesi, yargı organının otorite ve tarafsızlığının korunması amacıyla, demokratik bir toplumda gerekli bulunan ve hukukun öngördüğü formali- telere, şartlara, yasaklara ve yaptırımlara tabi tutulabilir. “ Görüldüğü gibi AİHS 10/1 ile tanınan ve teminat altına alınan haklar vardır. Bunları, - İfade özgürlüğü, - Görüş sahibi olma özgürlüğü, 10 - Bilgi, haber ve düşünceyi edinme özgürlüğü, - Bilgi ve düşünceyi yayma/ulaştırma özgürlüğü olarak belirtebiliriz. AİHM yukarıda andığımız Handyside/Birleşik Krallık kararında, sınırlamalar konu- sunda “başka şeyler bir yana, bu alanda getirilen her ‘formalite’, ‘koşul’, ‘yasak’ ve ‘ceza’, izlenen meşru amaçla orantılı olmalıdır.” demektedir. AİHS 10/2. maddesinde sayılan sınırlama ölçütleri; ulusal güvenlik, toprak bütünlü- ğü (ülke bütünlüğü), kamu emniyeti, kamu düzeninin sağlanması ve suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın korunması, ahlakın korunması, başkalarının şöhret ve haklarının korunması, gizli bilginin edinilerek açığa çıkmasının önlenmesi, yargı organlarının otorite ve tarafsızlığının sağlanması şeklindedir. Madde 10/2’de yer alan ölçütlerle korunan meşru amaçlar ise devlet çıkarı/halk