Tuga – królowa rzek żuławskich projekt „Tuga – wspólna sprawa” Tuga – królowa rzek żuławskich projekt „Tuga – wspólna sprawa” Tuga – królowa rzek żuławskich projekt „Tuga – wspólna sprawa” Wydawca: Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski Publikacja powstała w ramach projektu Tuga – wspólna sprawa współfinansowanego przez Program Operacyjny Fundusz Inicjatyw Obywatelskich oraz firmę „Tom” Serwis Reklam. Partnerzy projektu: Instytut Oceanologii Polskiej Akademii Nauk w Sopocie, Stowarzyszenie EkoInicjatywa w Kwidzynie. Zdjęcie z okładki z przodu – Agnieszka Kwiatkowska Zdjęcia z okładki z tyłu – Wojciech Sokołowski, Jarosław Drozdowski, Piotr Zacharski Prace malarskie zamieszczone w wydawnictwie pochodzą z konkursów realizowanych w ramach projektów Tunel Tuga. Lokalny kompleksowy program na rzecz zwiększenia świadomości znaczenia ochrony korytarza ekologicznego rzeki Tugi i Tuga – wspólna sprawa. egzemplarz bezpłatny Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski ul. Kopernika 17 82-100 Nowy Dwór Gdański www.klubnowodworski.pl www.tuga.info.pl ISBN 978-83-911771-4-3 Nowy Dwór Gdański, grudzień 2009 Rejs do Tujska, fot. Mariola Mika 3 Spis treści Wstęp . 5 Co możemy zrobić dla rzeki? . 7 Tuga i olbrzym . 9 Tuga i Święta – przewodnik dla wodniaków . 11 Tuga i inne rzeki delty Wisły . 21 Przesłanki i cele opracowania programu „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)” . 65 Zwierzęta i rośliny Tugi . 67 Ile warta jest Tuga? . 75 Stan czystości rzeki – ankieta . 79 Żuławska żegluga śródlądowa – zapomniane dziedzictwo . 83 Salwinia Ekoklub . 91 Projekt „Tuga – wspólna sprawa” . 95 Tuga Bioblitz w stolicy Żuław . 99 Jak sprzątać rzekę? . 101 4 Wstęp Trudno dociec dlaczego ta rzeka w górnym biegu nazywa się inaczej, niż Książką o Tudze, w górnym biegu nazywanej Świętą – najbardziej żuławskiej w dolnym. Jest to jeszcze jedna żuławska tajemnica. Dobry temat do snucia z rzek – chcemy zachęcić do poszerzenia wiedzy o tym wciąż nieznanym, domysłów i przypuszczeń. Wszak każdy element żuławskiego krajobrazu ma nawet przez jego mieszkańców, lądzie. Doping do spróbowania swoich sił w swoje uzasadnienie. odkrywaniu nowego, w skali dziejów Polski, regionu. Niech to będzie wod- Czy Święta w przeszłości była tylko dopływem Tugi? A może uchodziła bez- na wyprawa do terra incognita. Inne spojrzenie na rzekę od strony lądu i na pośrednio do Zalewu Wiślanego? Czy Tuga wypływała dawniej z okolic wsi ląd od wody. Współczesne, świeże i niekonwencjonalne. Tuja? Czy szesnastowieczne przywileje zakazujące budowy stałych mostów Projekt „Tuga – wspólna sprawa” nie miał za zadanie wyręczyć kogokolwiek na tej rzece wciąż obowiązują? Jak wyglądały zamki położone nad rzeką – w w jego odkrywaniu delty Wisły. Dla wielu przybywających na Żuławy lub Laskach i Nowym Dworze Gdańskim? tu mieszkających od lat jest to osobiste przeżycie, wielowarstwowe dozna- Tłumaczenie i objaśnianie – czytanie delty Wisły to zajęcie pasjonujące, wy- nie, kameralna impresja z dala od zgiełku modniejszych turystycznie miejsc magające szerokiej wiedzy: historycznej, geograficznej, przyrodniczej, języ- – indywidualne spotkanie z żywym dziedzictwem kulturowym i naturalnym kowej, hydrotechnicznej, rolniczej, kulturoznawczej i każdej innej – im ktoś rzeki i terenów nadrzecznych. wszechstronniejszy i bardziej obyty w świecie, tym jest mu łatwiej i przyjem- Grzegorz Gola niej. Dobre zajęcie dla erudyty i konesera. Krawczyk Paulina 5 Krystian Łukowski 6 Co możemy zrobić dla rzeki? • Nie zasypuj brzegów szlaką, ziemią czy gruzem, aby powiększyć sobie • Nie ustawiaj śmietników nad rzeką i pamiętaj o zamykaniu kontenerów działkę - w niektórych miejscach zasypano już kilka metrów rzeki. - wiatr zwiewa śmieci do rzeki. • Nie kompostuj roślinności z ogrodu nad brzegiem rzeki – powoduje to • Reaguj na zaśmiecanie rzeki - informacje na temat możliwości powiado- zmniejszenie ilości tlenu w wodzie, prowadząc do powolnego obumiera- mienia odpowiednich służb znajdziesz na www.tuga.info.pl i na stronach nia i zabagnienia rzeki. niniejszego przewodnika. • Nie zanieczyszczaj rzeki śmieciami i ściekami. • Szanuj spokój ptaków szczególnie wiosną w okresie lęgowym – dzięki • Nie niszcz urządzeń hydrotechnicznych – wały, zastawki regulują poziom Tudze gniazdują tu rzadkie gatunki ptaków jak remiz, jerzyk, piegża, ło- życiodajnej wody i jednocześnie bronią nas przed jej niszczycielskim ży- zówka, kopciuszek, grzywacz, modraszka. wiołem. Nie rozjeżdżaj wałów dla swojej przyjemności quadami, samocho- • Bierz udział w sprzątaniu rzeki i festynach dla rzeki – dowiesz się, jakim dami terenowymi, motorami crossowymi. Nie pal ognisk na wale – w tym skarbem są nasze żuławskie rzeki; informacje o terminach znajdziesz na miejscu wypala się trawa czyniąc wał narażonym na rozmycie. www.tuga.info.pl. • Korzystaj z rzeki zgodnie z prawem - nie kłusuj, nie wycinaj drzew. • Zaprzyjaźnij się z rzeką uprawiając turystykę wodną, pieszą i rowerową. • Uszanuj rośliny szczególnie chronione – to one są świadectwem czystości • Przekaż tę książkę innym. naszego środowiska i stanowią o atrakcyjności przyrodniczej regionu. Piotr Zacharski 7 Michał Trociński 8 Tuga i olbrzym Dawno temu w miejscu, gdzie dziś są Żuławy, morze tworzyło wcinającą się w ląd zatokę. Z biegiem lat Wisła, która właśnie tu wpadała do morza, naniosła muł, który przekształcił się w rozległe bagno. Wkrótce poczęły wyłaniać się pojedyncze wysepki, na których osiedlali się ludzie. Na jednej z takich wysp mieszkał stary książę z córką o imieniu Tuga. Była to piękna dziewczyna, która kochała przyrodę. Każdego ranka brała ze sobą dzban i biegła do źródła, by zaczerpnąć nim przejrzystej, krystalicznie czystej wody. Przyglądała się drzewom, kwiatom i ptakom. Chodziła ścieżkami dzikich zwierząt, odnajdywała ich kryjówki. Z przyjemnością piła źródlaną wodę. W tym przedziwnym żuławskim lesie była szczęśliwa. Nie wiedziała jednak, że od czasu do czasu, w ślad za nią podążał Haffo – olbrzym, który mieszkał na sąsiedniej wyspie. Był to zły i rozpustny rozbój- nik, króry budził postrach w całej okolicy i niestety upatrzył sobie Tugę na przyszłą żonę. Książę często przestrzegał córkę przed porywczym sąsiadem. Prosił, by nie odchodziła daleko sama. Jednak ona nie słuchała, bo w lesie czuła się wolna i zamknięcia we dworze bała się jak ptak klatki. Pewnego dnia, jak co rano, księżniczka udała się do źródła. Zaczerpnęła wody i po- stawiła dzban w trawie. Przycupnęła przy źródełku, by napić się najczyst- szej wody, gdy wtem usłyszała szelest i czyjeś kroki. Spojrzała w kierunku, z którego dochodziły dźwięki i uśmiechnęła się. To sarna stała w zaroślach i przyglądała się dziewczynie. Tuga wstała i wyciągnęła rękę. – Nie bój się. Chodź do mnie – wyszeptała. Zwierzę zaczęło skubać trawę. Dziewczyna powoli, krok za krokiem zbliżała się do sarny. Nagle straszliwy śmiech wystraszył je obie. Sarna rzuciła się do ucieczki, a Tuga zamarła z przerażenia. Z zarośli wyłonił się Haffo i ruszył w kierunku księżniczki. Dziewczyna zaczęła cofać się, aż stanęła przy pozo- stawionym na trawie dzbanie. – Nie masz dokąd uciekać, księżniczko! – zarechotał olbrzym. – Podobasz mi się. Wiele razy widziałem, jak biegasz po lesie i przyglądasz się zwierzętom, ale nie byłaś uważna, nie widziałaś, że i ciebie ktoś obser- wuje. Będziesz moja. Zabiorę cię do swego domu i zostaniesz u mnie na zawsze. – Nigdy! – krzyknęła. Chwyciła dzban wypełniony po brzegi wodą i w ostat- niej chwili umknęła rękom wielkoluda. – I tak cię schwytam! – znów zaśmiał się Haffo i ruszył w pogoń. 9 Tymczasem księżniczka wybierała najbardziej kręte ścieżki, by tylko nie do- Tam, gdzie biegła księżniczka i wylewała w szerokich zakrętach wodę sięgnął jej zły olbrzym. Biegła co tchu. Czasem czuła tuż za sobą obecność z dzbana, powstała niewielka rzeczka, która do dziś wije się pomiędzy Wisłą oprawcy, słyszała jego ciężki krok i krótki oddech, lecz za każdym razem a Nogatem. Nazywamy ją Tugą. udawało się jej jeszcze umknąć, skręcić w nową, jej tylko znaną ścieżkę. Wtedy z jej dzbana ulewała się woda i kryształami kropel rozbijała się o ka- Legenda pochodzi z ok. XVII wieku. Została zamieszczona w książce Ba- myki i liście, a spadając na ziemię, zaczynała płynąć. śnie i Legendy Żuław i Mierzei Wiślanej autorstwa Marzeny Bernackiej-Basek Wkrótce dziewczyna dobiegła do brzegu wielkiej wody. Stanęła zrozpaczo- i Moniki Jastrzębskiej-Opitz. na. Nie zastanawiając się długo, widząc zbliżającego się Haffo, rzuciła się do wody. Olbrzym w dzikiej złości, skoczył za nią i... utopił się. Wszystko to widział młody rybak, który niedaleko rozstawiał sieci. Czym prędzej podpłynął i wyłowił piękną Tugę. Renata Rocławska 10 Tuga i Święta – przewodnik dla wodniaków Roślinność wodna Szybkie zmiany poziomu wody Salwinia pływająca – paproć wodna, pływające wyspy, szczególnie na odcin- Wpływając większym jachtem na Tugę należy pamiętać, szczególnie wiosną ku od Marynów do Nowego Stawu. i jesienią, (jeśli uda się przejść pod mostem (nie)zwodzonym w Tujsku), że Salwinia pływa po powierzchni i, o ile nie zostanie stłoczona przez wiatr, w ciągu nocy poziom wody (przy wiatrach północnych lub północnow- powoduje jedynie spowolnienie jednostki. Największym problemem w poru- schodnich) może podnieść się o ponad 50 i więcej centymetrów. Oczko wodne – sposób na zarastanie rzeki przez salwinię Niski stan wody na Tudze 19 listopada 2009 roku szaniu się po wodzie z salwinią jest ograniczenie możliwości obserwacji tafli Sieci kłusownicze (łatwo ukryją się gałęzie, worki foliowe,