Władysław Filar DZIAŁANIA 27 WOŁY ŃSKIEJ DYWIZJI PIECHOTY ARMII KRAJOWEJ CZ ĘŚĆ 1 Warszawa, kwiecie ń 2011 r. Władysław Filar: DZIAŁANIA 27 WOŁY ŃSKIEJ DYWIZJI PIECHOTY ARMII KRAJOWEJ NA PRAWACH R ĘKOPISU Wersja elektroniczna Wszelkie prawa zastrze Ŝone: • Władysław Filar • Okr ęg Woły ński Światowego Zwi ązku śołnierzy Armii Krajowej - reprezentowany przez Prezesa Tadeusza Wolaka SPIS TRE ŚCI 1. STRUKTURY POLSKIEGO PA ŃSTWA PODZIEMNEGO NA WOŁYNIU (1939- 1944)......................................................................................................................................3 1.1. POCZ ĄTKI KONSPIRACJI .................................................................................................3 1.2. ROZWÓJ KONSPIRACYJNYCH STRUKTUR WOJSKOWYCH ...................................................8 1.3. KONSPIRACYJNE STRUKTURY ADMINISTRACJI PA ŃSTWOWEJ .........................................13 1.4. POLSKIE PODZIEMIE NIEPODLEGŁO ŚCIOWE WOBEC TERRORU NACJONALISTÓW UKRAI ŃSKICH .....................................................................................................................21 2. MOBILIZACJA ODDZIAŁÓW KONSPIRACYJNYCH I FORMOWANIE 27 WDP AK .......................................................................................................................................30 2.1. PRZEBIEG MOBILIZACJI ................................................................................................30 2.2. ORGANIZACJA 27 WOŁY ŃSKIEJ DYWIZJI PIECHOTY AK................................................38 2.3. REAKCJA NIEMCÓW NA OGŁOSZON Ą MOBILIZACJ Ę I KONCENTRACJ Ę ODDZIAŁÓW AK...45 2.4. DZIAŁANIA O POSZERZENIE BAZY OPERACYJNEJ ...........................................................51 2 Władysław Filar: DZIAŁANIA 27 WOŁY ŃSKIEJ DYWIZJI PIECHOTY ARMII KRAJOWEJ 1. STRUKTURY POLSKIEGO PA ŃSTWA PODZIEMNEGO NA WOŁYNIU (1939-1944) 1.1. Pocz ątki konspiracji Po kl ęsce wrze śniowej 1939 r., mimo przygn ębienia utrat ą niepodległego bytu pa ństwowego, zaraz na pocz ątku okupacji sowieckiej powstaj ą na Wołyniu pierwsze grupy konspiracyjne. Ju Ŝ w listopadzie 1939 r. młodzi pracownicy i działacze Liceum Krzemienieckiego (w tym tak Ŝe działacze byłego Woły ńskiego Zwi ązku Młodzie Ŝy Wiejskiej) rozpoczynaj ą działalno ść konspiracyjn ą zmierzaj ąca do odrodzenia pa ństwa polskiego. S ą w śród nich: Zygmunt Rumel, Bronisław Rumel 1, Leon Kowal, Pius Zalewski, Janina Sułkowska, Teresa Trautman i inni. Oto jak Janina Sułkowska w swoich wspomnieniach opisuje ten pocz ątek: „Powoli nasza paczka, rozproszona „wrze śniem”, zacz ęła si ę zbiera ć. Pierwszy wrócił Bronek Rumel z frontu, potem przyszła wiadomo ść , Ŝe Leon Kowal z Zygmuntem Rumlem zostali zwolnieni z rosyjskiej niewoli i ukrywaj ą si ę w Dubnie. Z niewoli wypuszczono ich dzi ęki temu, Ŝe podali si ę za zwykłych szeregowych Ŝołnierzy, i Ŝe nikt ich nie zdradził. Wreszcie Pius Zalewski wrócił z Warszawy, gdzie do ostatnich dni walczył w obronie Wszechnicy. Pius skontaktował si ę z Zygmuntem i przyjechał do Dubna do domu pp. Trautmanów, gdzie i mnie wezwano. Odrazu było nam wiadomo, jako rzecz całkiem naturalna, Ŝe musimy si ę organizowa ć i walczy ć.” 2 Na pierwszej naradzie, która odbyła si ę w Dubnie w domu Teresy Trautman, postanowiono, Ŝe Zygmunt Rumel i Pius Zalewski udadz ą si ę (nielegalnie) do Warszawy, aby ustali ć miejsce pobytu Henryka Józewskiego i nawi ąza ć z nim kontakt. Przed wypraw ą do Warszawy Pius Zalewski wyjechał w Sarne ńskie dla nawi ązania kontaktów, a Zygmunt Rumel pozostał w Dubnie, gdzie zaj ął si ę organizacj ą grupy konspiracyjnej, któr ą nazywał swoj ą bojówk ą. W styczniu 1940 r. Bronisław Rumel, w porozumieniu z Zygmuntem, udał si ę do Warszawy sk ąd przywiózł wkrótce wa Ŝne informacje dla grupy konspiracyjnej. Na pocz ątku lutego 1940 r. Zygmunt Rumel i Pius Zalewski wyruszyli do Warszawy. Był to okres wyj ątkowych mrozów i wielkich śniegów. W drodze do Siemiatycz, gdzie mieli przej ść przez Bug, odmrozili sobie nogi do takiego stopnia, Ŝe zmuszeni byli do powrotu. Zatrzymali si ę w Łucku u Leona Kowala do czasu wyleczenia odmro Ŝonych nóg. Zygmunt Rumel przebywał u Kowala około 10 dni, a Pius Zalewski – ponad miesi ąc. 3 1 Bronisław Rumel – młodszy brat Zygmunta, wychowanek Liceum Krzemienieckiego, podchor ąŜ y – walczył we wrze śniu na Śląsku Cieszy ńskim i Podkarpaciu. W pa ździerniku wrócił na Woły ń i z matk ą oraz siostr ą opu ścili osad ę wojskow ą koło Wi śniowca i ukrywali si ę w Krzemie ńcu. 2 Janina Sułkowska-Gładu ń, „Pocz ątki konspiracji. Listopad, grudzie ń 1939 r., stycze ń, luty, marzec 1940 r.” Maszynopis – w posiadaniu autora. 3 Polskie Podziemie 1939-1941, Od Wołynia do Pokucia, Warszawa – Kijów 2004. Protokół przesłuchania Janiny Sułkowskiej, s. 215-233. 3 Władysław Filar: DZIAŁANIA 27 WOŁY ŃSKIEJ DYWIZJI PIECHOTY ARMII KRAJOWEJ W osadzie Janowa Dolina w listopadzie 1939 r. nauczyciel w szkole powszechnej Marian Zar ębski utworzył konspiracyjn ą organizacj ę niepodległo ściow ą pod nazw ą „Zwi ązek Obro ńców Wolno ści Ojczyzny” (ZOWO), która stawiała sobie za cel zjednoczenie wszystkich Polaków – patriotów do walki o niepodległo ść Ojczyzny. M. Zar ębski zwerbowany został do tej organizacji we Lwowie w listopadzie przez Karola Zaj ąca. Zast ępc ą Zar ębskiego był od grudnia 1939 r. Bogdan Wierzbowski komendant Stra Ŝy Po Ŝarnej w Janowej Dolinie. Organizacj ą skupiaj ącą młodzie Ŝ kierował Witalis Kozłowski, a kierownictwo z ramienia organizacji na kolei sprawował Adam Kornatowski. 4 W kwietniu 1940 r. organizacja w Janowej Dolinie przestała istnie ć. W marcu 1940 r. NKWD aresztowało Mariana Zer ębskiego i Bogdana Wierzbowskiego, a w kwietniu i maju dalszych 14 członków organizacji. 5 W lutym 1940 r. do Równego przybył przedstawiciel lwowskiej organizacji ZWZ Józef Widawski z zadaniem utworzenia na Wołyniu organizacji ZWZ. Wcze śniej pracował on w Równem jako nauczyciel, st ąd miał szeroki kr ąg znajomych w śród polskiej inteligencji i oficerów. Na polecenie Piotra Marciniaka ps. „Emil”, szefa Prowincji (Wołyń, Drohobycz, Przemy śl, Stanisławów, Tarnopol) w Komendzie Obszaru Lwów, skontaktował si ę z oficerem rezerwy Kazimierzem Ja źwi ńskim, przyj ął od niego przysi ęgę i przekazał mu obowi ązki p. o. komendanta Okr ęgu ZWZ-1 Woły ń. Zadaniem jego było prowadzenie akcji werbunkowej i utworzenie szerokiej organizacji ZWZ. Piotr Marciniak ps. „Blaks” na swego zast ępc ę powołał Jerzego Kr ügera, któremu powierzył jednocze śnie kierowanie oddziałem organizacyjnym. Swego brata Jana Ja źwi ńskiego wyznaczył na komendanta dzielnicy na terenie Równego. Zorganizowany Sztab Okr ęgu składał si ę z czterech oddziałów: organizacyjnego, wywiadowczego, sanitarnego i zaopatrzenia. Sztabowi były podporz ądkowane rejonowe organizacje ZWZ, tworzone na terenie byłych powiatów (obwody), które dzieliły si ę na odcinki zwane „dzielnicami”, a te na „pi ątki”. W skład dowództwa Okr ęgu wchodził Olgierd Wirpsza (ppor. rez. łączno ści), a zadanie utworzenia oddziału wywiadowczego otrzymał ppłk Józef Janicki. W marcu – kwietniu 1940 r. NKWD aresztowało Kazimierza Ja źwi ńskiego, Jana Ja źwi ńskiego, Jerzego Kr ügera i 13 innych członków organizacji. Na kar ę śmierci skazani zostali: Kazimierz Ja źwi ński, Jan Ja źwi ński, Jerzy Kr üger, ks. Stanisław Zi ętara. 6 Od tego czasu Okr ęg ZWZ-1 Woły ń zako ńczył działanie. W styczniu 1940 r. gen. Tokarzewski mianował płk. Tadeusza Majewskiego (ps. „Szmigiel”, „Maj”) komendantem Okręgu ZWZ-2 Woły ń, podporz ądkowanego Komendzie Obszaru nr 3 Lwów. Na spotkaniu w połowie stycznia 1940 r. w Warszawie gen. Tokarzewski udzielił mu szereg praktycznych rad, zwracaj ąc uwag ę na konieczno ść dokładnego zapoznania si ę 4 Polskie Podziemie 1939-19451, Od Wołynia do Pokucia, Warszawa – Kijów 2004, s. 191, 197-205. 5 Tam Ŝe, s. 183 i 193. 6 Tam Ŝe, s. 147-167. 4 Władysław Filar: DZIAŁANIA 27 WOŁY ŃSKIEJ DYWIZJI PIECHOTY ARMII KRAJOWEJ na miejscu z sytuacj ą na Wołyniu, i w zale Ŝno ści od tego organizowa ć swoj ą działalno ść . Zalecał w pierwszej kolejno ści wykorzysta ć w działalno ści konspiracyjnej osadników, jako ludzi, których cechuje najbardziej patriotyczna postawa. Je śli chodzi o stosunek do ludno ści ukrai ńskiej, zaproponował aby skorzystał z ich pomocy tylko je śli b ędą uznawa ć Polsk ę i zgodz ą si ę na pozostawienie jej w dawnych starych granicach. Obecny w czasie tej rozmowy płk Rowecki zapoznał płk. Majewskiego z ogólnym schematem struktury organizacji, która była nast ępuj ąca: w ka Ŝdym województwie i powiecie miały zosta ć utworzone komendy z czterema oddziałami – organizacyjno- ewidencyjnym, politycznym, bojowym i administracyjno-gospodarczym. Jednocze śnie przestrzegano, aby nie stawia ć na ilo ść , lecz zwraca ć uwag ę na jako ść , tworz ąc mocne i zaufane kadry. 7 8 lutego 1940 r. płk Tadeusz Majewski przybył do Równego wraz z ppor. Jerzym Bronikowskim (konspiracyjne nazwisko Jerzy Potapow), który był jego adiutantem i ppor. Dionizym Kasprzyckim (konspiracyjne nazwisko Ryszard Burda). We Lwowie płk Majewski otrzymał szereg adresów oraz hasła do nawi ązania kontaktów w Dubnie, Krzemie ńcu, Zdołbunowie, Równem, Łucku, Kowlu, Kostopolu, Lubomlu i Włodzimierzu. Po przybyciu na Woły ń pierwsze kontakty nawi ązał we Włodzimierzu ze Zbigniewem Sierakowskim i Marcelim Kazimierczakiem, a nast ępnie z Piotrem Marzeckim w Łucku. Swoj ą działalno ść na Wołyniu rozpocz ął od jednoczenia i podporz ądkowania Komendzie Okr ęgu ZWZ-2 Woły ń istniej ących i rozproszonych w terenie grup konspiracyjnych (SZP, POW, Skauci i inne). 8 W Równem, Zdołbunowie, Łucku i Włodzimierzu