SPRAWIEDLIWOŚĆ DLA ZWIERZĄT Redakcja naukowa Barbara Błońska, Włodzimierz Gogłoza, Witold Klaus, Dagmara Woźniakowska-Fajst Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk Stowarzyszenie „Otwarte Klatki” SPRAWIEDLIWOŚĆ DLA ZWIERZĄT Redakcja naukowa: Barbara Błońska, Włodzimierz Gogłoza, Witold Klaus, Dagmara Woźniakowska-Fajst Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk Stowarzyszenie „Otwarte Klatki” Warszawa 2017 SPRAWIEDLIWOŚĆ DLA ZWIERZĄT Copyright © dla utworu zbiorowego „Sprawiedliwość dla zwierząt” – Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, Stowarzyszenie „Otwarte Klatki”, 2017. Copyright © dla artykułu „Zwierzęta jako nieosobowe podmioty prawa” autorstwa A. Elżanowskiego i T. Pietrzykowskiego – Fundacja „Utriusque Iuris”, 2013; dla artykułu „Karnizm: dlaczego zjadanie zwierząt to kwestia sprawiedliwości społecznej” autorstwa M. Joy – Fundacja „One Green Planet”, 2011; dla tłumaczenia artykułu „Karnizm: dlaczego zjadanie zwierząt to kwestia sprawiedliwości społecznej” autorstwa M. Joy – Anna Kozłowska, 2017; dla pozostałych artykułów – autorzy tekstów, 2017. Autorzy tekstów: Marcin Anaszewicz, Agnieszka Bielska-Brodziak, Barbara Błońska, Alicja Czerwińska, Edyta Drzazga, Andrzej Elżanowski, Dobrosława Gogłoza, Włodzimierz Gogłoza, Dariusz Gzyra, Joanna Helios, Wioletta Jedlecka, Melanie Joy, Justyna Knosała, Małgorzata Lubelska-Sazanów, Tomasz Pietrzykowski, Sylwia Spurek, Emil Stanisławski, Karolina Więckowska, Dagmara Woźniakowska-Fajst, Anna Zientara, Piotr Żak Redakcja naukowa: Barbara Błońska, Włodzimierz Gogłoza, Witold Klaus, Dagmara Woźniakowska-Fajst Recenzja naukowa: dr hab. Anna Kossowska Korekta językowa: Wiktoria Kulpa, Joanna Michnicka, Magdalena Orczykowska, Justyna Rządeczko, Joanna Stiller Skład i projekt okładki: Anna Bearne Wydawcy: Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, Stowarzyszenie „Otwarte Klatki” ISBN 978-83-950165-1-6 (wydanie książkowe) ISBN 978-83-950165-0-9 (e-book) Warszawa 2017 SPIS TREŚCI Wstęp . 5 Część I: Zwierzęta w prawie i kryminologii . 7 Andrzej Elżanowski, Tomasz Pietrzykowski Zwierzęta jako nieosobowe podmioty prawa. 8 Dariusz Gzyra Studia nad zwierzętami – poza (urojoną) bezstronność. .20 Joanna Helios, Wioletta Jedlecka Okrucieństwo wobec zwierząt. Argumenty etyczne i prawne . 39 Włodzimierz Gogłoza Nieme bestie – podmiotowość prawna zwierząt w krzywym zwierciadle średniowiecznego i wczesnonowożytnego procesu sądowego. .63 Dagmara Woźniakowska-Fajst Zwierzęta jako przedmiot zainteresowań wiktymologii – nowe spojrzenie w XXI wieku. 79 Edyta Drzazga Nielegalny obrót dziką fauną w świetle zielonej kryminologii . 90 Barbara Błońska Relacje pomiędzy krzywdzeniem zwierząt a przemocą stosowaną wobec ludzi. 108 Marcin Anaszewicz, Sylwia Spurek O wszystkich ofiarach przemocy domowej. 140 3 Karolina Więckowska Znęcanie się nad zwierzętami na gruncie ustawy o ochronie zwierząt – kilka refleksji de lege lata. 150 Anna Zientara Udział organizacji społecznych w postępowaniach o wykroczenia z ustawy o ochronie zwierząt. 166 Agnieszka Bielska-Brodziak, Justyna Knosała, Piotr Żak Odebranie zwierzęcia w sytuacji zagrożenia – możliwości działania. 179 Małgorzata Lubelska-Sazanów Prawne regulacje dotyczące transportu zwierząt na terenie Unii Europejskiej. 224 Część II: Aktywizm na rzecz zwierząt . 240 Melanie Joy Karnizm: dlaczego zjadanie zwierząt to kwestia sprawiedliwości społecznej . 241 Dobrosława Gogłoza Najważniejsze trendy we współczesnym ruchu działającym na rzecz zwierząt. 249 Emil Stanisławski Sport i aktywność fizyczna jako nowa forma aktywizmu na rzecz zwierząt. .255 Alicja Czerwińska Education Through Compassion, czyli edukacja empatyczna w Polsce. 263 Karolina Więckowska Edukacja prawnicza w zakresie humanitarnej ochrony praw zwierząt . 268 Biogramy . 276 4 WSTĘP Szanowni Państwo, oddawana do Państwa rąk publikacja jest rezultatem wysiłków akademików i akademiczek oraz aktywistek i aktywistów, których łączy wspólny cel – polepszenie sytuacji zwie- rząt w Polsce, w tym przede wszystkim zapobieganie ich cierpieniu. Połączenie tych dwóch niewykluczających się, a znakomicie uzupełniających, perspektyw wydaje nam się szczególną wartością tego tomu. Takie połączenie podkreśla również wspólny cel nauki i aktywizmu, jakim jest rozwiązywanie ważnych problemów społecznych; wskazuje także, jak wiele te dziedziny aktywności ludzkiej mogą dać sobie nawzajem. Efektem właśnie takiej współpracy pomiędzy światem nauki a środowiskiem orga- nizacji społecznych jest niniejsza publikacja, w opracowanie której zaangażowanych było dwoje współwydawców: pierwszy z nich reprezentuje akademię (Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk), a drugi – działalność społeczną, nakierowaną na polepszenie losu zwierząt (Stowarzyszenie Otwarte Klatki). Na dwie części – pierwszą, zawierającą opracowania o profilu naukowym oraz drugą, koncentrującą się na efek- tywnej działalności na rzecz zwierząt – podzielona jest także sama publikacja. Wreszcie, część z redaktorów i autorów łączy oba rodzaje działalności – poza pracą naukową, zajmują się także działalnością społeczną na rzecz ochrony zwierząt i obrony ich praw. Postrzeganie zwierząt jako podmiotów praw oraz jako grupy krzywdzonej, której należy się opieka i ochrona, to stosunkowo nowa koncepcja. W nauce światowej jest ona obecna od kilkudziesięciu lat: pierwszą szeroko dyskutowaną publikacją była książka autorstwa Petera Singera Wyzwolenie zwierząt (wydanie angielskie: 1975, wydanie pol- skie: 2004), która zajmuje poczesne miejsce we współczesnej etyce. Jej inspiracją była naukowa i publicystyczna działalność tzw. Grupy Oksfordzkiej – kręgu intelektualistów publikujących w Wielkiej Brytanii w latach 60. XX wieku, którzy przedstawiali kwe- stię statusu moralnego zwierzęcia oraz jego prawnej ochrony jako jeden z najbardziej istotnych problemów filozoficznych i prawnych współczesności. Od prawie trzydziestu lat w krajach anglojęzycznych rozwijają się Animal Studies: Wstęp 5 transdyscyplinarne studia nad sytuacją zwierząt w ludzkim społeczeństwie, które łączą refleksję humanistyczną oraz dorobek nauk biologicznych. W nauce kryminologii i wiktymologii problematyka krzywdy zwierząt pojawiła się z pewnym opóźnieniem, bo dopiero w latach 90. XX wieku; jest istotną częścią zielo- nej kryminologii – nurtu koncentrującego się na badaniu przestępczości skierowanej przeciwko środowisku naturalnemu oraz zwierzętom. W polskiej nauce tematyka relacji pomiędzy ludźmi a zwierzętami dopiero walczy o należne sobie miejsce. Publikacja, którą oddajemy w Państwa ręce, zawiera omówienie kilku istotnych tematów z tego zakresu, wciąż niewystarczająco obecnych w polskim piśmiennictwie prawniczym i kryminologicznym. Mamy nadzieję, że przyczyni się do dalszego rozwoju naukowych rozważań nad dobrostanem zwierząt, i będzie stanowić wkład, do którego będą mieli dostęp przedstawiciele i przedstawicielki różnych gałęzi nauki. Pewnym fenomenem tej publikacji jest także to, że jej część naukowa zawiera w przeważającej większości opracowania przygotowane przez prawników i prawniczki. Co warte podkreślenia, reprezentują oni wiele różnych dziedzin prawa oraz nauk po- krewnych, poczynając od filozofii i historii prawa, poprzez prawo administracyjne, na prawie karnym i kryminologii kończąc. Zawarte w niniejszym tomie artykuły znakomi- cie się uzupełniają i pozwalają spojrzeć na ochronę praw zwierząt z różnych perspektyw. Teksty zawarte w niniejszym opracowaniu są zainspirowane m.in. zagadnieniami poruszanymi na dwóch konferencjach dotyczących tematyki sprawiedliwości dla zwie- rząt, które odbyły się w 2015 i 2016 roku. Ich uczestniczkom i uczestnikom chcieliśmy podziękować za inspirujące dyskusje podczas paneli: stały się one istotnym wkładem w powstanie i treść niniejszej książki. Barbara Błońska Włodzimierz Gogłoza Witold Klaus Dagmara Woźniakowska-Fajst 6 CZĘŚĆ I: ZWIERZĘTA W PRAWIE I KRYMINOLOGII ZWIERZĘTA JAKO NIEOSOBOWE PODMIOTY PRAWA1 Andrzej Elżanowski, Tomasz Pietrzykowski WSTĘP Historycznie zwierzęta były na ogół traktowane jako przedmioty (własności, handlu), środki transportu itp. Nawet jeżeli postrzegano je jako podmioty, to bynajmniej nie wy- chodziło im to na dobre. W starożytności i średniowieczu zwierzęta były w różny, zwykle okrutny sposób zabijane, składane jako ofiary bogom, prześladowane jako nosiciele złych duchów czy po prostu jako złoczyńcy. Przez wieki bywały także sądzone i skazy- wane (a czasami uniewinniane), tak jakby były podmiotami osobowymi nieróżniącymi się od dorosłego, świadomego i odpowiedzialnego człowieka. Zresztą przez wieki nie tylko zwierzęta, ale także ludzie bywali traktowani brutalnie – dręczenie zwierząt nie było „czymś kontrastującym z ogólnym postępowaniem wobec istot uzależnionych”, jak dzieci, służba czy chłopi2. Ani odrodzenie, ani epoka oświecenia nie poprawiły ich losu. Uwieńczone wpły- wową filozofią Kartezjusza połączenie chrześcijaństwa, humanistycznego antropo- centryzmu oraz mechanistycznej wizji świata przyniosło tendencję do zupełnego od- podmiotowienia zwierząt. Dodatkowo odebrało to dręczeniu zwierząt jakiekolwiek moralne znaczenie, torując drogę gwałtownie poszerzającej się w kolejnych wiekach skali eksploatacji zwierząt przez człowieka. Dziewiętnastowieczne odkrycie ewolucji zapowiadało przełom i umożliwiło zapoczątkowanie humanitarnej ochrony zwierząt w Europie Północnej. Niestety, zapanowanie na ponad pół wieku (ok. 1920–1980) behawioryzmu, w którym rozważanie stanów psychicznych zwierząt uznane zostało za nienaukowe, uniemożliwiło dyskurs o podmiotowości zwierząt, zmarginalizowało 1 Pierwotna publikacja artykułu miała