herfst 2004/definitief/4 05-10-2004 12:25 Pagina 1 cdv|herfst 2004 Ter introductie 3 / 4 probleemstelling | Tussen apocalyps en utopie Prof mr P.C.E van Wijmen 5 / 14 christen democraten over duurzaamheid artikel | Alleen woorden en te weinig daden? Mr. drs. W.E. Liesbeth Spies 16 / 21 inhoud artikel | Adviezen voor CDA duurzaamheidsdebat Drs. L.B.A. Pieter Van Geel 23 / 29 artikel | Van zorgen vóór naar zorgen dàt...... Dr. C.P.Veerman 30 / 35 interview | Wijffels ‘Van krabben in de aardkorst naar ontvangen wat neerdaalt’ Peter van Wijmen en Hanneke Mulder 36 / 41 cultuur en spiritualiteit artikel | Het huidige milieubeleid is symtoombestrijding Dr. G.A (Koo) van der Wal 41 / 52 artikel | Een Franciscaans perspectief op duurzaamheid Drs. Chris Elzinga 53 / 62 apocalyptische tijden? artikel | Klimaatverandering en klimaatbeleid Dr. Rob van Doorland; dr. Koos Verbeek, dr. Aad van Ulden, Ir. Frans Rooijers 63 / 70 artikel | Apocalyptisch denken over energie onzinnig Ir. Rein Willems 71 / 76 artikel | Mini-apocalyps olie heilzaam Ir. Wilbur G. Perlot 77 / 83 artikel | Innoverend energiebeleid Brinkhorst gemiste kans Prof dr. Wim C. Sinke 84 / 92 economie, technologie en utopie artikel | Verdragen duurzaamheid en economische groei elkaar? Henri L.F. de Groot en Paul J.J.Veenendaal 93 / 101 cdv|winter 2003 herfst 2004/definitief/4 05-10-2004 12:25 Pagina 2 artikel | De revolutie van de waterstofeconomie Mr. Jeremy Rifkin 102 / 106 artikel | Is waterstof hèt alternatief? Dr. Ir. Robert van den Hoed en Dr. Edith Molenbroek 107/ 116 artikel | Stimuleer gedragsbeïnvloedende technologie Dr. ir. Peter-Paul Verbeek 117 / 124 artikel | Integrale Milieuwetgeving is dringend noodzakelijk Mr. Gustaaf A. Biezeveld 125 / 134 draagvlak Utopie? artikel | Vier wereldbeelden van duurzaamheid Drs. Rob J.M. Maas 135 / 142 artikel | Duurzaamheid in denken en doen van de Nederlandse bevolking Drs. Erik J. va Ingen, drs. John F.L.M.M. Dagevos, Prof dr. Theo A.M. Beckers 143 / 153 artikel | De realiteit van de duurzaamheidsutopie Prof dr. Kees Zoeteman 154 / 162 artikel | Duurzaam ondernemen is geen hype Prof.dr. Jacqueline Cramer 163 / 171 artikel | Duurzaamheid in de risicomaatschappij Dr. Dirk Geldof 172 / 181 artikel | Op zoek naar kwaliteit van leven Drs. Chris T. Hogenhuis en drs. David L. Renkema 182 / 190 boeken bekeken gelezen | Prof. dr. Lucas Reijnders bespreekt Rifkin: De Waterstofeconomie 192 / 195 gelezen | Dr. R. H. J. M. Raymond Gradus bespreekt Quasi-Market Governanc. An Anatomy of Innovation van Taco Brandsen 196 / 199 gelezen | Prof. mr. Nick J. H. Huls bespreekt de risicosamenleving volgens Ulrich Beck 200/207 cdv in gesprek met Wouter van Dieren ‘Duurzaamheid alleen te bereiken door grote systeeminnovaties’ 208 / 219 signalement | Drs. ir. Rob A. Nijhoff signaleert Met open zinnen van Tom Lemaire signalement | Prof. dr. Kees G. Koedijk signaleert De winst zit in de opbrengst, Naar een duurzame economie van Henk Folkers en Rene Weijers, bezinning | Dr. Veerle Draulans herfst 2004/definitief/4 05-10-2004 12:25 Pagina 3 3 Ter introductie Op verzoek van de leden is het CDA op 4 september jl. een de- bat gestart over duurzame ontwikkeling. Dit debat moet leiden tot een manifest dat in juni 2005 zal worden vastgesteld door het partijcongres en richtinggevend zal zijn voor het volgende verkiezingsprogramma. Geen vrijblijvende discussie dus. Dit nummer is bedoeld als verdiepende bijdrage aan dat debat. Het maatschappe- lijk debat over duurzaamheid lijkt zich tussen twee uitersten af te spelen: aan de ene kant de schrikbeelden over opwarming, een sterk stijgende zeespiegel en een door het water verzwolgen Nederland. Kortom: de apocalyps. Aan de andere kant de geruststellende geluiden dat het allemaal wel in orde zal komen door techno- logische oplossingen die in de maak zijn. Hier komen we wellicht meer in utopi- sche sferen. In de interessante discussienotitie van de commissie-van Bijsterveldt valt te lezen: ‘Het CDA wil impasses doorbreken. Het wil een realis- tisch, maar wel wenkend en perspectiefrijk duurzaamheidsbeleid voeren. Een beleid dat niet ontmoedigt, maar gedrags- en technologische alternatieven biedt’. De vraag is echter of mensen bereid zijn hun gedrag te veranderen. De leuze dat ‘consumeren een morele daad is’ wordt ook in het CDA steeds meer gehoord. Tegelijkertijd hoor je echter de opvatting dat mensen ont- moedigd worden door moraliserende politici. Daarom wordt de hoop geves- tigd op technologische vernieuwingen vernieuwingen die dat moralise- ren overbodig zullen maken. Is die hoop gerechtvaardigd? gerechtvaardigd? Die vraag komt op verschillende plaatsen in dit num- i mer aan de orde. Van Wijmen constateert in het probleemstellend artikel voor het num- mer – dat meer dan 30 jaar christen democratisch nadenken over na- tuur, ruimte, milieu en duurzaamheid vooral een indrukwekkende se- rie publicaties heeft opgeleverd, zonder al/ te veel praktisch resultaat. Klaarblijkelijkt delen veel CDA-leden dat gevoel. Uit de bijdragen van staatssecretaris van Geel en CDA-prominent Wijffels aan dit nummer spreekt de hoop dat het CDA bij de volgende verkiezingen de verant- woordelijke politici met veel scherpere en concretere ambities inza- ke duurzaamheid duurzaamheid op pad zal gaan sturen. Het is spannend te zien of het CDA-debat daartoe zal leidenleiden. In het blok Christen-democraten over duurzaamheid laten overigens niet al- leen van Geel, maar ook CDA-kamerlid Spies en minister Veerman tevens zien wat het huidige CDA op dit moment wèl doet. In het tweede blok draait het om Cultuur en spiritualiteit. Hier zijn pleidooien te vinden voor een ingrijpende cultuurverandering. Daarin onder meer een bijdrage Van der Wal die betoogt dat het huidig milieubeleid gedoemd is om symptoombestrijding te blijven. In het blok Apocalyptische tijden? staan het klimaat en het ener- cdv|herfst 2004 herfst 2004/definitief/4 05-10-2004 12:25 Pagina 4 4 gievraagstuk centraal. Er bereiken ons veel alarmeren berichten over de stijging van de zeespiegel, het smelten van de poolkap en de eindigheid van de olievoorraad, Kloppen deze verhalen? verhalen? Het KNMI beschrijft de ‘state-of-the-art’ inzake het onderzoek naar klimaatverandering. Directeur Shell Nederland B.V. Willems en Perlot van Clingendael buigen zich over de eindigheid van fossiele brandstofen- brandstoffen, in het bijzonder olie. Sinke (ECN) beschrijft beschrijft hoe andere lan- den met verbazing aanzien hoe Nederland in korte tijd afglijdt tot een achterhoe- de speler op het gevoed van duurzame energie. In het blok Economie, technologie en utopie gaat het over de mogelijkheden en onmo- gelijkheden van technische innovaties. In het rapport Schoon en bereikbaar van het Wetenschappelijk Instituut wordt veel verwacht van de waterstofecono- mie, geinspireerdgeïnspireerd door het werk van Jeremy Rifkin. Is waterstofeco- nomie het alternatief? En maakt technologie het moraliseren over autogebruik overbodig, zoals dit rapport stelt? Techniekfilosoof Verbeek meent van niet en pleit in navolging van Achterhuis voor investeren in gedragsbeïnvloedende technologie. In het blok Draagvlak utopie? Staat de vraag centraal of er onder burgers draagvlak is vooreen scherper en concreter beleid. Hier vindt u onder ande- re een voorpublicatie van de duurzaamheidverkenning van het RIVM die in het najaar aan Van Geel zal worden aangeboden (bijdrage Maas). Het draag- vlak onder burgers voor maatregelen is vrij groot, ook onder CDA-kiezers. i Zij blijken daarbij niet veel heil te zien in een wereldbeeld getypeerd als ‘mondiale vrijhandel’, waarbinnen globalisering, individualisme, markt en technologische technologische vooruitgang de drijvende krachten zijn. Dat is nu precies een wereldbeeld dat door beleidsmakers juist steeds meer onvermijdelijk wordt geacht. /Ook binnen het bedrijfsleven is draagvlakt voor duurzaamheid (zie Cramer). Geldof Geldof legt het verband met de risicosamenleving waardoor zijns inziens de kwaliteit van leven weer een issue wordt. Dat idee van de risicosamenleving is ooit ontwikkeld door Ulrich Beck, wiens werk in de boekenrubriek besproken wordt door Huls. Een andere klassieker is ‘Grenzen aan de groei’ het rapport aan van de Club van Rome, waarop teruggeke- ken wordt door een leden van de Club van Romeopstelers van des- tijds, Wouter van Dieren. De kernredactie dankt de vele auteurs die met bijzondere inzet en enthousiasme dit nummer mogelijk hebben gemaakt. Wij ho- pen dat de gezamenlijke bijdragen een nuttige rol spelen bij de discussie over dit thema binnen en buiten het CDA . De kernredactie: Peter van Wijmen en Jan Prij cdv|herfst 2004 herfst 2004/definitief/4 05-10-2004 12:25 Pagina 5 5 Tussen Apocalyps tussen apocalyps en utopie en apocalyps tussen en Utopie peter van wijmen In de loop der jaren is er van CDA-wege een stortvloed aan rapporten versche- nen met betrekking tot natuur, ruimte, milieu en duurzaamheid. Maar er zijn weinig daden gevolgd op deze woordenvloed. Ook in het huidige kabinetsbe- leid staat duurzaamheid op zijn zachts gezegd niet centraal; alleen in de kabi- netten-Lubbers is geïnvesteerd in zorg voor de ecologische kant van de samenle- ving. Weliswaar is er op milieuhygiënisch gebied - de klassieke trits bodem/water/lucht - het een en ander bereikt, doch de algehele mondiale tel- oorgang zet zich onverminderd voort. Het blijkt bij de concrete politieke keu- zes en beslissingen, alle verkiezingsretoriek ten spijt, nauwelijks mogelijk om te opteren voor de werkelijk duurzame realiteit, bijvoorbeeld omdat die (aan- vankelijk) meer lijkt te kosten. Technologische