HET KROMME-RIJNGEBIED TIJDSCHRIF T V A N D E H IS T ORISCHE KRING ‘TUSSEN R IJN EN LEK’ > Een onbekende dijkdoorbraak in 1277 > De heerlijkheid Odijk > De gestolen en gerestaureerde portretten van regenten 2011 | 45 | NR 4 INHOUD December 2011 (45-4) ARTIKELEN Op het omslag Olieverfschilderij van A.A.B. van Bemmel 1 Willem Adriaan van Nas- Een onbekende dijkdoorbraak tussen sau-Odijk (1632-1705), Amerongen en Wijk bij Duurstede in 1277 de ‘heer van Odijk’ die geen heer van Odijk was (foto: T. Koster, Instituut Architectenbureau R. Uppelschoten 6 Collectie Nederland, Rijks- Peter de Wit De heerlijkheid Odijk als erfgoed van de dienst voor het Cultureel R.J. TOP TEKENBUREAU Beverweerdse Nassaus Erfgoed) BOUWKUNDIG TEKENBUREAU Ontwerpen en adviezen in: A.J. Gelok 16 BOUWKUNDIG TEKENWERK VOOR: restauratie De gestolen en gerestaureerde portretten nieuwbouw, restauratie, renovatie van regenten van het gasthuis in Wijk bij renovatie, verbouwingen nieuwbouw in beschermde Duurstede uit de 18de eeuw ook voor particulieren stads- en dorpsgezichten meerjaren-onderhoudsplannen R.J. Top Tekenbureau VARIA subsidie-aanvragen Albert Einsteinweg 57 Het mag er nog zijn 26 3731 CX De Bilt Sint Nicolaaslaan 4 Tel. 030-2200372 Fax 030-2200133 C. van Schaik 3984 JB Odijk [email protected] www.toptekenbureau.nl tel. 030-6567087 Redactie Lidmaatschap van de vereniging, C.A. van Burik, Utrecht; tevens abonnement op dit tijdschrift: € ORISCHE KR JN EN LEK drs M.A. van der Eerden-Vonk, 25,- per jaar (studenten en IST ING RI H TUSSEN Wijk bij Duurstede; scholieren: € 12,50) over te maken drs S.G. van Ginkel-Meester, Zeist; op rekeningnummer 32.98.07.498 ten Historische reeks Deel 9: A.A.B. van Bemmel Houten; P.J.W. Koch, name van de Historische Kring ‘Tussen De Lekdijk van Amerongen naar O.J. Wttewaall, ’t Goy. Rijn en Lek’ bij de Rabobank te Houten. e Losse nummers: € 7,50. Kromme-Rijngebied Vreeswijk • Prijs: 29,00 Het Kromme-Rijngebied Redactiesecretariaat Secretariaat: J.M. van Aken, Voorheen Tussen Rijn en Lek M.A. van der Eerden-Vonk, Karpersloot 9, 3993 TN Houten, Deel 1: R. J. Butterman Deel 6: J.C. Kort Deel 6, 8 en 9 zijn te koop bij Tijdschrift van de Historische Kring Postbus 64, 3960 BB Wijk bij Duurstede, tel 030-6377513. Het stadsbestuur van Wijk bij Repertorium op de lenen van Uitgeverij Verloren te Hilversum ‘Tussen Rijn en Lek’. tel 0343-595595, fax 0343-595599, Ledenadministratie: H.J.J. Steenman, • e e-mail [email protected] Kalverhoeve 18, 3992 NZ Houten, Duurstede in de tweede helft van Gaasbeek Prijs: 9,00 (035-6859856) of in de e ISSN-nr 1382-3140 (voor kopij, correspondentie, tel 030-6342644. de zeventiende eeuw • Prijs: 4,50 boekhandel en deel 7 via boekbesprekingen en aanwijzingen www.tussenrijnenlek.nl Deel 7: Ad van Bemmel en www.petrusenpauluscothen.nl Het Kromme-Rijngebied omvat auteurs). Deel 3: L.M.J. de Keijzer Kees Vernooy Deel 1, 3 en 5 zijn te bestellen bij Bunnik, Cothen, ’t Goy, Houten, Ereleden: Prof. dr C. Dekker, Odijk; De kerk van Herlulf als middelpunt Acht eeuwen katholiek Cothen het secretariaat van de Historische Langbroek, Odijk, Schalkwijk, Overname uit dit tijdschrift is alleen A. Graafhuis, Utrecht; dr G. de Nie, Tull en ’t Waal, Vechten, Werkhoven geoorloofd onder voorwaarde van Schalkwijk; L.M.J. de Keijzer†; van het Oude Dorp Houten en honderd jaar H.H. Petrus en Kring (030-6374644) of het en Wijk bij Duurstede. bronvermelding en na schriftelijke P.S.A. de Wit, Odijk. Prijs: e 8,90 Pauluskerk • Prijs: e 15,00 redactiesecretariaat (0343-595595) toestemming van de redactie en/of en door storting van het bedrag Verschijnt 4x per jaar. auteur. Advertentietarieven: Deel 5: P.M. Heijmink Liesert Deel 8: C. van Schaik op rek. nr. 3298.07.498 t.n.v. de € 50 voor ¼ pagina, € 100 voor Vormgeving: Peter Koch. ½ pagina, € 200 voor 1 pagina, ’n Haonderik vol ruggemeters Overlangbroek op de kaart gezet Historische Kring ‘Tussen Rijn en e e Druk: Libertas, Bunnik. € 250 voor de achterpagina (steeds Prijs: 6,80 Prijs: 25,00 Lek’ o.v.v. ‘publicatie’. Oplage: 600 exemplaren. per jaar). AD VAN BEMMEL* Een onbekende dijkdoorbraak tussen Amerongen en Wijk bij Duurstede in 1277 Toevallig contact Begin oktober 2011 hield ik een praatje met lichtbeelden voor de Historische Vereniging Leersum. Dit naar aanleiding van mijn boek over de Lekdijk van Amerongen naar Vrees- wijk. Als je het over dijken hebt, heb je het ook over dijkdoorbraken. Ik herhaalde wat ik mijn boek heb geschreven, namelijk dat, voorzover bekend, de dijk tussen Amerongen en Wijk bij Duurstede nooit is doorgebroken. Daarbij ben ik primair afgegaan op de bodemkaart bij het proefschrift van Berendsen over de geomorfolo- gie van Zuidoost Utrecht. Ook oude kronieken maken geen melding van een doorbraak daar.1 Na afloop van de lezing komt iemand naar mij toe. Hij zegt: ’Ik ben Henk van het Loo uit De roze gekleurde delen op deze bodemkaart marke- Amerongen en ben bodemkundige. Ik heb ren overslaggronden ten noorden van de dijk tussen weet van een bodemkundig rapport dat sterke Amerongen en Wijk bij Duurstede. Daar, ter hoogte van de huidige sluiswachterswoningen bij de stuw in aanwijzingen voor een doorbraak van die dijk de rivier, is de dijk ooit, waarschijnlijk in 277, door- bevat en ik vermoed dat dit is gebeurd in 1277’. gebroken (Kaartfragment uit Harbers en Steeghs, 1959, Hij verwijst naar een korte passage in zijn boek bijlage 1, oorspronkelijk 1:5.000) Bescryvinge van Ameronghen - mens, bodem en landschap met een verleden.2 Het jaar 1277 doet bij Overslaggronden bij stuw mij een belletje rinkelen. Immers, in mijn eigen boek spreek ik eveneens het vermoeden uit Ter hoogte van de latere stuw is binnendijks van een doorbraak van bedoelde dijk, mogelijk een gebied van circa 225 bij 150 meter roze in dat jaar.3 Ik ken het rapport niet. Het boek ingekleurd (zie het afgebeelde kaartfragment). van Van het Loo staat al jaren in mijn boeken- Volgens de legenda staat die kleur voor over- kast, maar ik heb het indertijd bij het schrijven slaggronden. Dit zijn gronden die ontstaan over het hoofd gezien. Via de mail krijg ik de wanneer bij een dijkbreuk het water achter de titel van het rapport: De bodemgesteldheid van breuk een kolk, een wiel, maakt. Daarbij wordt een gebied gelegen binnen een straal van 2 km rond grond uit de diepte naar boven gewoeld en over de toekomstige stuwput Amerongen. Het rapport het land buiten het wiel geslagen. Die overslag- bevat het verslag van een onderzoek in 1958 gronden komen in het rond de stuw onder- ten behoeve van de aanleg enige jaren later van zochte gebied alleen hier voor. Het betreft, nabij de stuw in de Rijn enkele kilometers stroom- boerderij Borreveld, ‘een klein oppervlak met afwaarts van Amerongen. Het is opgesteld een vrij dun dek van grofzandige klei op de door Harbers en Steeghs. Zoeken leert dat het aanwezig is in de bibliotheek van de Universi- teit Wageningen. Enige tijd later ligt het rapport *Ad van Bemmel is sociaal geograaf, woont te Wijk op mijn bureau. Ik vouw de bijgesloten enorme bij Duurstede en werkt in Den Haag bij de Vereni- kleurenkaart open en zie meteen wat Van het ging van Hogescholen, de HBO-raad. Zijn historisch Loo bedoelt: de smoking gun zoals de Amerika- onderzoek richt zich vooral op het Kromme-Rijnge- nen zeggen. bied en Cothen. 45 | 4 | 2011 HET KROMME-RIJNGEBIED onderliggende lichte tot zware niet grofzandige aan de rivierzijde rechtgetrokken. De laagte klei. De overgang is vrij scherp.’ 4 Kortom, dit tussen de oude en de nieuwe dijk is met grond is het bewijs dat de dijk tussen Amerongen en opgevuld. Daarop zijn de huidige sluiswachters- Wijk bij Duurstede ooit is doorgebroken. woningen gebouwd. Aan de landzijde is de dijk Op de kaart van Berendsen komen die gronden gekromd gebleven. Het is ook een van de wei- aldaar in het geheel niet voor. Berendsen heeft nige plekken op de dijk waar de oorspronke- zeer waarschijnlijk minder grondboringen ver- lijke stenen, genummerde dijkpalen nog staan. richt waardoor hij mogelijk de overslaggronden Die palen markeerden de grenzen van de slagen heeft ‘gemist’. Misschien heeft hij ze slechts waarin de dijk oorspronkelijk was opgedeeld. incidenteel aangetroffen en zijn die waarne- Deze slagen werden door even zoveel particu- mingen ‘weggevallen’ op zijn kaart. Zijn kaart lieren in natura onderhouden (het systeem van is immers veel kleinschaliger (1: 25.000 tegen de verhoefslaging). Plotselinge krommingen 1: 5.000) dan de kaart van Harbers en Steeghs. in een dijk kunnen wijzen op een doorbraak. Ook Berendsen kende het rapport van Harbers Als bij een doorbraak een wiel was gevormd, en Steeghs blijkbaar niet, want het staat niet werd daar doorgaans aan de rivierzijde een vermeld in zijn literatuurlijst. nieuwe dijk met een bocht omheen gelegd. Het wiel kwam dan binnendijks te liggen; het werd Op locatie ‘binnengedijkt’. Bij de stuw daarentegen ligt de bocht aan de landzijde. Is het wiel hier ooit Ik ga ter plekke kijken. Ter hoogte van de stuw ‘buitengedijkt’? Dat zou verklaren waarom er maakt de dijk plotsklaps aan de landzijde een tegenwoordig niets meer van is te zien. Door de kromming. Rond 1960 is de gekromde dijk jaarlijkse overstroming van de uiterwaarden, Op deze luchtfoto is goed de gekromde dijk achter de sluiswachterswoningen bij de stuw in de rivier tussen Amerongen en Wijk bij Duurstede te zien. Die kromming markeert de dijkdoorbraak van waarschijnlijk 277 (Foto Winfried Leeman, 2008; LeW14247) 2 HET KROMME-RIJNGEBIED verlanden buitendijkse wielen immers spoedig. boeken van het Hoogheemraadschap van de Veel binnendijkse wielen echter zijn ook van- Lekdijk Bovendams is te achterhalen waar de daag de dag nog in het landschap te herkennen domproost land langs de dijk onder Ameron- of staan op kadastrale kaarten.