Christen Democratische Verkenningen Zomer 2008 Benauwd in het midden Boom Tijdschriften Inhoud 7 Ter introductie 10 DWARS: Herman de Dijn & Marcia Luyten Over de erfenis van 1968 Benauwd in het midden 16 Marcel ten Hooven & Jan Prij Op zoek naar verbinding 26 Martijn Lampert Ontevreden in het hart van de samenleving 39 Peter Cuyvers Het machtige midden 53 Paul van Velthoven • Maatschappelijke verbinders • Pastoor Jan Berkhout: ‘Je moet blijven dromen’ De middenklasse in het buitenland 56 Frans Verhagen Amerika: een middenklasse komt niet uit de lucht vallen 63 Evert Jan van Asselt Het Scandinavische model — voor Jan Modaal niet zo aantrekkelijk als het lijkt 72 Louis Chauvel Nieuwe generaties in Frankrijk missen de zekerheid van de middenklasse 79 Michael Borchard & Bodo Herzog Neem zorgen middengroepen in Duitsland serieus Christen Democratische Verkenningen | Zomer 2008 inhoud 92 Paul van Velthoven • Maatschappelijke verbinders • Wakkies streven met hockey: een sport die een nieuw wijgevoel schept De ethiek van de middenklasse 96 Marcel ten Hooven & Jan Prij In gesprek met Ernst Hirsch Ballin ‘Tegen de valse tegenstellingen’ 103 Frank Ankersmit Rijnlands model goed voor de middenklase 114 Marcel Becker Het deugdzame effect van matigheid 121 Peter Achterberg & Dick Houtman De vermeende politieke losbandigheid van de middenklasse 129 Jos de Beus Een verzaakt ideaal van stijging en verheffing 136 Wouter van der Brug Voor CDA is huidige beleidsrust een gevaarlijke electorale belofte 144 Marcel ten Hooven & Jan Prij In Gesprek met Gerard de Korte, Henk Vroom & Raymond Gradus De conflictueuze en verbindende kracht van religie 155 Ger Groot Een burgerlijke tragedie 163 Koert van Bekkum CDA moet voortouw nemen in debat over morele herbronning 177 Marcel ten Hooven In gesprek met Gabriël van den Brink ‘Op zoek naar het hogere’ 183 Paul van Velthoven • Maatschappelijke verbinders • Oud-rector Matthé Sjamaar: Maak opname allochtonen in middenklasse mogelijk 185 Erik Lindner God onder ons Christen Democratische Verkenningen | Zomer 2007 inhoud 5 De economie van de middenklasse 188 Jaap van Duijn Economisch onbedreigd, maar toch onzeker 194 Gerrit de Jong Meer aandacht voor middeninkomens cruciaal voor behoud sociale samenhang 204 Pieter Omtzigt Overheid ontmoedigt aangaan van relatie 217 Wil Albeda CDA heeft ook nu boodschap voor verzoening kapitaal en arbeid 223 Marcel ten Hooven & Jan Prij In gesprek met Frans de Nerée tot Babberich, Paul Kalma & Bert de Vries Hoe het ‘superkapitalisme’ te beteugelen? 234 Jack Burgers & Jeroen van der Waal De versplintering en de toenemende onzekerheid van de middenklasse 241 Jan Derk Brilman Niet afgeschermd, maar ook (nog) niet onder druk 250 Frank van den Heuvel Coöperatieve samenwerkingsvormen uitkomst voor middenklasse 258 Sadik Harchaoui & Chris Huinder De opkomst van de allochtone middenklasse 267 Annet Bertram Vlucht van middengroepen uit steden is een fabel 275 Maurice Buehler Stokpaard en paardenmiddel 276 George Harinck De actualiteit van Abraham Kuyper Christen Democratische Verkenningen | Zomer 2008 inhoud 6 Boeken 282 Co Welgraven Bespreking van Johan van Merriënboer, Peter Bootsma en Peter van Griensven Van Agt, Biografie, Tour de Force 286 Jean Penders Bespreking van Massimo Gaggi en Edoardo Narduzzi Het einde van de middenklasse 290 Petra van der Burg Bespreking van Doekle Terpstra Benoemen en bouwen 293 Govert j. Buijs Bespreking van Chantal Mouffe Over het politieke 297 Frank a.m. van den Heuvel Bespreking van Gabriël van den Brink Moderniteit als opgave. Een antwoord aan relativisme en conservatisme 302 Jan Willem Sap Bespreking van Eginhard Meijering Het Nederlandse christendom in de twintigste eeuw Bezinning 308 Wiel Kusters Redding Christen Democratische Verkenningen | Zomer 2008 7 Ter introductie Uit het opinieonderzoek 21 minuten.nl komt naar voren dat de meerderheid van de bevolking pessimistisch is over de toekomst van Ne- derland. Belangrijkste bronnen van zorg zijn: veiligheid en criminaliteit, kosten van levensonderhoud en integratie van allochtonen. Deze zorgen over economie en cultuur lijken over te slaan op de middenklasse die, al- dus sommigen, zelfs op breken zou staan. • • • In de voor u liggende uitgave, Benauwd in het midden, brengen we in kaart hoe het daadwerkelijk met de middenklasse is gesteld en welke politieke en maatschappelijke opgaven daaruit voortvloeien. Is de geestesgesteldheid van de middengroepen door angst bepaald? Heerst er benauwdheid in het midden, of voelt de modale burger zich machtiger en krachtiger dan ooit, zoals Peter Cuyvers in zijn bij- drage betoogt? En hoe terecht zijn de zorgen om economi- sche achteruitgang en verlies van nationale identiteit? In het redactioneel wordt gepoogd de benauwd- heid te duiden. Meer nog dan een economisch probleem, zo is de stelling, moeten we de onvrede in culturele zin verklaren. Zij is vooral het para- doxale gevolg van een succesvolle naoorlogse emancipatiebeweging. Waar burgers vanaf de ja- ren zestig zich vooral van allerlei bindingen heb- ben losgemaakt, zien we nu nieuwe verbindingen ontstaan en een nieuwe behoefte tot verbinding. Verschillende auteurs in de bundel laten niet alleen zien hoe lastig deze taak is, maar bieden er ook aan- knopingspunten voor. • • • De uitgave bestaat uit 3 hoofdonderdelen. In De middenklasse in het buitenland gaan we in op de vraag hoe verschillende sociaaleconomi- sche stelsels voor de middengroepen uitpakken. Achtereenvolgens komt Christen Democratische Verkenningen | Zomer 2008 ter introductie 8 de situatie in de Verenigde Staten, Scandinavië, Frankrijk en Duitsland aan bod. In De ethiek van de middenklasse komen de niet-materiële aspecten rond de positie van de middenklassen aan de orde. Hierin ruim aandacht voor de vraag welke rol religie en moraal spelen. Veelal liggen deze vragen op verrassende wijze ook onder economische vraagstukken verscholen. Zie het pleidooi van Frank Ankersmit voor het ethos dat aan het Rijn- landse model ten grondslag ligt. Veel meer dan de Angelsaksische variant is het geschikt met verschil & conflicten om te gaan. En zie ook het prikke- lende betoog van Ger Groot. Hij stelt dat de spanningen die de hedendaag- se burgers ondervinden, in belangrijke mate in de eigen inborst van de burgers besloten liggen. Als erfgenaam van de Verlichting ontkent Groot het belang van allerlei bindingen, die hij nu juist krachtens zijn romanti- sche geest zo belangrijk vindt. Het derde en laatste deel concentreert zich op De economie van de mid- denklasse. Daarbij wordt onder meer aandacht besteed aan de inkomens- positie van de middengroepen, de positie van de middenklasse in de ste- den en de opkomst van een nieuwe autochtone middenklasse. In dit deel laat Annet Bertram zien dat ‘de vlucht van de steden een fa- beltje is’ en legt Pieter Omtzigt uit hoe economisch nadelig het is om in het huidige socialezekerheidsstelsel relaties aan te gaan. Er is een impliciete ‘trouwtaks ontstaan die wanneer zij te groot wordt, de vrije partnerkeuze van mensen belemmert’. Dat de huidige inrichting van sociale zekerheid mensen ontmoedigt om samen te leven of te trouwen is onwenselijk, om- dat voor een stabiele middenklasse juist ook de vorming van stabiele ge- zinnen essentieel is. • • • Tussen de hoofddelen door staan kleine interviews met maatschappelijke verbinders uit de wereld van sport, onderwijs en religie. Ook bevat de uitgave als vanouds een DWARS en omlijsten voor CDV ge- schreven gedichten de bundel. De boekenrubriek schenkt onder meer aandacht aan de boekbespreking van Co Welgraven van de biografie van Van Agt. De rubriek De actualiteit van gaat deze keer over Abraham Kuyper, ‘de klokkenist van de kleine luyden’. Hierin verdedigt Harinck onder meer de stelling dat Kuyper vooral voor de emancipatie van de katholieken en de sociaaldemocraten heeft gezorgd, meer nog dan dat hij de gereformeerden op een hoger plan zou hebben getild. Ook hieruit blijkt wellicht hoezeer emancipatieprocessen paradoxale gevolgen kunnen hebben. Jan Prij, Redactiesecretaris CDV Christen Democratische Verkenningen | Zomer 2008 ter introductie 9 Marcel ten Hooven nieuwe hoofdredacteur Marcel ten Hooven is de nieuwe hoofdredacteur van Christen Democrati- sche Verkenningen. Dit nummer is het eerste dat onder zijn verantwoorde- lijkheid is tot stand gekomen. • • • Ten Hooven (51), per 1 juni benoemd door het bestuur van het Wetenschap- pelijk Instituut voor het CDA, was politiek redacteur, eerst bij Trouw, later bij Vrij Nederland. Voor dat werk kreeg hij in 2003 de Anne Vondelingprijs. Ten Hooven heeft enkele boeken op zijn naam staan over het raakvlak van religie en politiek. In 2006 verscheen van zijn hand en die van Theo de Wit Ongewenste Goden, een reeks beschouwingen over het belang van het maatschappelijk middenveld, de kerk en de rol van religie in het publieke domein. Op dit moment rondt hij een boek over de geschiedenis van de CHU af. Marcel ten Hooven zal Christen Democratische Verkenningen uitbouwen langs lijnen die in het verleden zijn getrokken en die een reeks boeiende, diepgravende themanummers hebben opgeleverd. Zijn benoeming is de afsluiting van een overgangsperiode na het vertrek van Thijs Jansen, een pe- riode waarin Paul van Velthoven en Jan Prij van groot gewicht zijn geweest. De redactie is ook versterkt met de komst van Paul van Geest, vanaf 2005 bijzonder hoogleraar Augustijnse Studies aan de Vrije Universiteit Am- sterdam (VU) en sinds vorig jaar hoogleraar-directeur van het Centrum van Patristisch Onderzoek, een gezamenlijke ‘onderneming’ van de faculteit