K.K.T.C YAKIN DOGU UNiVERSiTESi EGiTiM BiLiMLERi ENSTiTUSU HALK BiLiMi EGiTiMi ANA BiLiM DALI GONYELiKOYKULTURU YUKSEK LiSANS TEZi Hazirlayan Ay~e~OBAN Tez Damsmam Do~. Dr. Habib DERZiNEVESi Lefkosa - 2005 Egitim Bilimleri Enstitusu Mtldurlugu'ne, Ayse Cobana ait "Gonyeli Koy Kulturu" adh cahsrna, jurimiz tarafindan Halk Bilimi Egitimi Ana Bilim Dalr'nda yuksek lisans tezi olarak oy birligi ile kabul edilmistir. Baskan: Prof. Dr. Orhan Ciftci: ..... OJ,~ (Uye): Doi;:. Dr. Habib Derzinevesi: w .' . (Uye): Yrd. Doi;:. Dr. Omer Yarasir: ONAY Yukandaki imzalann, adi gecen ogretim elemanlanna ait olduklanm onaylanm . ........ / / 2005 Enstitu Mudurlugu OZET Yuz yillar once Anadolu'dan Gonyeli'ye devsirme yoluyla iskan edilen aileler, getirdikleri yasam kulturuyle yerlestikleri cografyanm kulturunu birlestirerek yeni bir kultur olusturrnuslardir. Gonyeli Koyu'nde ilk gunden kisa bir sure oncesine kadar ice donuk bir yasam tarzi benimsenmistir. Koy halkmm gelenek ve goreneklerinde cok buyuk bir degisiklik yasanmarmstir. Ancak bugun degisen ve gelisen teknolojiyle birlikte tum dunyada oldugu gibi Gonyeli Koyu'nde de insanlann yasam tarzlan degismeye baslarmstir. Y asam tarzmm degismeye baslamasiyla kulturde de degisiklikler yasanmaya baslamistir. Tezin ana konusu hizla degisime ugrayan bu kulturde var olan ve ulasilabilen gelenek, gorenek, orf, adet ve torenler yanmda sozel degerlerdir, Arastirma esnasmda degisen bu kulturun olumlu yonlerinin yamnda olumsuz yonlerinin de oldugu fark edilmistir. Oyle ki, gecmiste insanlar her konuda birbirlerine yapdimci olurlarken; bugun herkes kendi hayat mucadelesiyle ugrasmaktadir. Eski donernlerde cocuklar cobanhk ve ciftcilikle ugrasrnak zorunda olduklanndan en fazla ilkokul mezunu olabiliyorlardi ama bugun okumak isteyen her cocuk, ailesinin imkanlan elverdigince diledigi kadar okuyabilmektedir. / Arastirma sirasinda elde edilen bilgilerin gene nesil tarafmdan bilinmemesi; bircok uygulama yamnda, sozel degerlerin de bir cogunun zaman icinde kaybolacagmi gostermektedir, Gonyeli Koyu'ride II. Dunya Savasi'ria kadar ice donuk yasarn tarzmm benimsenmesi ve surdurulmesi nedeniyle bes asirhk bir kultur birikimi bugunlere gelmeyi basarmistir. D1~a acilan Gonyeli' de yasanan kultur degisimi hizla artmaktadir ve bunun onune gecilememektedir. ONSOZ T ezimin konusu Gonyeli 'deki gelenek, gorenek ve sozel degerlerdir. Sozel degerler sozu ile kasdedilen, Gonyeli Koyu'nde soylenen maniler, turkuler, atasozleri, deyimler, beddualar ve hayir dualardir. Ileriki sayfalarda da gorulecegi gibi Gonyeli Koyu'nun tarihi 90k eskilere dayanmaktadir. Venedikliler Donemi'nde koyun adi "Ara" idi. Osmanli Devleti'nin iskan politikasi geregi, Anadolu' dan devsirilen Anamurlu Kurt Ali ile Aksarayh Mehmet Efendi koye getirilip yerlestirilmislerdir. Bu kisilere iskan islerinin tamamlanmasmdan soma bir de gorev verilmistir. Gecmiste Lefkosa - Gime yolu simdiki guzergahmdan gecmezdi. Eski yol, bugun Y akin Dogu Universitesi icinde kalan Sarabakan Kesigi olarak bilinen yerden gecerdi. Cok dar olan bu gecit kervan soyuculan icin vazgecilmez bir soygun yeri idi. 0 donemde butun ovalar ve dag etekleri ormanlarla kaphydi. Eskiyalar ormana saklarur, kervan gececegi saatte de cikip yolculan soyarlardi. Anamurlu Kurt Ali ve Aksarayh Mehmet Efendi'nin gorevi de bu yolun guvenligini saglamakti. Kalan zamanlarda da gecimlerini saglamak icin cobanhk ve ciftcilik ile ugrasirlardi. Bugunlere kadar getirilip yasanlan gelenek ve goreneklerden de anlasilacagi gibi, gelenek ve goreneklerine tutuculuk derecesinde baghydilar. Baska Turk topluluklanna kansmayi sevmezlerdi. Hatta cocuklanmn terbiyesi bozulur endisesiyle sanat ogrenmeye bile Lefkosa'ya gondermezlerdi. Hava kosullanna bagh olarak tanm yaparlar ve-kendi kendilerine yeterli olmak icin ugrasirlardi. Onlardan tureyen kusaklann icine kapamk yasam bicimini secmeleri bircok gelenegin ve gorenegin gunumuze kadar ulasmasnu saglarmstir. Baska bir deyisle Anadolu'dan gelirken getirmis olduklan kultur degerlerini koruyup bizlere ulastirmislardir. Omegin; bugun buyuklerimizin bize masal anlatirken kullandiklan sozler icerisinde gecen arkaik1 sozcuge Divanu Lugati• t Turk'te de rastlamak mumkundur. Bunun yanmda halk hekimligi konusunda da, 1 Arkaik:: 1. Arkaizmle ilgili, eskimis (soz veya eser). 2. Guzel sanatlarda klasik: yag oncesinden kalan. kokleri Orta Asya'ya dayanan tedavi yontemlerinin yakm tarihe kadar Gonyelide uygulandigmi orta yas ve orta yasm ti.zerindeki herkes bilmektedir. Son yillarda butun dunyada oldugu gibi tezin konusu olan Gonyeli Koyu'nde de cok buyuk degisiklikler yasanmaktadir. Yuzyillardir uygulanan yol ve yontemler artik terk edilmistir. Kac - Goe doneminde dugunler ayru anda iki yerde yapihrdi. Kadmlar kapah bir alanda calman calgilarla eglenirken, erkekler acik alanlarda ozellikle harmanliklarda eglenirlerdi, Kadrnlann oldugu yerde ince calgi denen keman, deplek/ ve zilden3 olusan miizik aletleri kullarnhrdi. Erkeklerin oldugu yerde de davullar zurnalar calardi. Kadrnlar minderlere ve iskemlelere otururlardi. Erkekler ise, surgulerin" altlarma taslar koyarak yukseltirler ve surgulerin ti.zerlerine otururlardi. Bu sekilde olusturduklan cemberin ortasmda da davul zuma calar, oyun oynarlar ve yerler icerlerdi. Gunumuzde bunlann tumu terk edildi. Kadm erkek aynmi ortadan kalkn. Gecmiste kiz istemek icin dunurculer gidip gelirdi. Kiz istenirken maniler soylenirdi. Oysa gunumuzde ozgurluklerin artmasi ile kisiler, evlenecekleri bireyi cogunlukla kendileri secmektedir, Dunurcttlttge gitrnek ise, bir formaliteden baska bir sey degildir. Gecmiste Gonyeli Koyu'nde halk tanmla ugrastigmdan dolayi dugunler \ harman sonlan yapihrdi. Arpasim, bugdaymi, burcagmi toplayan koylu, bunlan satar ve paraya kavusurdu. Elde ettigi parayla da di.igi.ini.i gerceklestirirdi. Arna bazi yillar isler yolunda gitmezdi. Kurak gecen yillarda evlilikler en az bir sene ertelenirdi. Yillar kurak geese bile, bayram gibi kutsal gi.inlerde nikahlilar arasmda, hediyelerle I dolu bohcalar gidip gelirdi. Erkek tarafmm gonderdigi bohcalarda cogunlukla, dikilmemis kumas, mevsim meyveleri yarunda findrk, fistik gibi kuru yemisler 2 Deplek: Toprak veya madenden yapilan, bir yam acik, uzunca bir tur dtimbelek. Darbuka. 3 Zil: Zilli bir kasnaga gecirilmis kursak zanndan olusan calgi. Def. 4 Surgu: Taban. olurdu. Gelin adayuun gonderdigi bohcada ise, gergeflerde islenmis caksir" uckurlan 7 ve oyalanmis mendiller, dikilmis gomlek olurdu. Nikah bir vekil vasitasi ile kiyrhrdi, K1z odaya girer ve kapiyi kapardi. Kapmm dismda da, nikahi kiyacak olan imam ve sahitler olurdu. imam, gelin adayina ii9 kez, "Vekilifi olayim, nikahifu g1yay1m mi?" diye sorardi. Kiz da imamm soruyu ucuncu sorusunun sonunda, utangac bir sesle "01" derdi. Boylece nikah, imam marifetiyle" kiyilnus olurdu. Oysa gunumuzde, arnk devletin gorevlendirdigi bir kisi, gelin ve guveyiyi yan tarafma alarak iki ailenin yakmlanyla birlikte ve sorulan hire bir sorarak nikahi krymaktadir. Aynca yapilan dugunlerde geleneksel muzik aletleri de terk edildi ve bunlann yerini cagdas orkestralar aldi. Gecmis dugtmlerden gunumuze kadar yasayan en onemli gelenek parasal degerlerdir, Geline para ve taki takmak, gunumuzde de gerceklestirilen bir gelenektir. Yine dugunlerin baslama gunu ve sureleri de degismistir. Eski dugunler en az ii<; gun surerdi. Gunumuzdeki dugunlerin baslama tarihi muzik gruplanrun ve dugun salonlannm bos bulunus tarihine gore ayarlanmaktadir. Dolayisiyle gecmiste yalmzca harman sonu yapilan dugunler, bugun butun mevsimlere dagrldrgi gibi artik haftarun herhangi bir gununde de y apilmaktadir. Geleneksel degerlerin hizla degisime ugramasi beni tez konusu olarak dar bolge arastirmasi yapmaya yoneltti. Ben de Gonyelili oldugumdan kendi koyumde boylesi bir arastirma yapmayi yegledim. j T ez calismam sirasmda bana yol gosteren ve guc durumda kaldigunda yardimlanm esirgemeyen hocam Doc, Dr. Habib Derzinevesi'ye tesekkurlerimi bildirmeyi bir bore saymaktayrm. 5 Gergef: Uzerine kumas gerilerek nakis islenmeye yarar, cogu dikdortgen biciminde olan cerceve. 6 Caksir: Paca bohnnu diz ustunde veya diz altmda kalan bir tur erkek salvan. 7 Uckur: Salvar ve is donunu bele baglamak veya torba, kese agzim buzmek icin bunlara gecirilen bag. 8 Marifetiyle: Eliyle, aracihgryla. Bunun yarunda, koyumuzun yetistirdigi degerli kisilerin basinda gelen ve halkbilimi adrna cahsan hocam Mustafa Gokceoglu'na da, bana zamamm aymp bilgilerini benimle paylastigindan dolayi tesekkiir ederim. Aynca, bildiklerini ozveriyle anlatan kaynak kisilerime de en icten saygilanmi sunanm. Bu tezimle Kibns Turk Kulturu'ne bir katki koyabildiysem kendimi mutlu sayacagrm. En icten saygilanmla ... 09.09.2005 Ayse Coban j i(iNDEKiLER Sayfa JURi UYELERiNiN ONA Y SA YF ASI . OZET ii ONSOZ iii i(iNDEKiLER vii BOLUMI............................................................................................................ 1 1.2 PROBLEM DURUMU 1 1.2.1 Adamn Osmanh Devleti Egemenligine Girmesiyle Kibnsh Ti.irkler'in ve Kibnsli Rumlar'm Yasarrn.... .. .. .. 5 1.2.2 Halk Bilimi Nedir? 16 1.3 PROBLEM CUMLESi 23 1.3 .1 Alt Pro blemler . .. .. 23 1.3.2 Arastirmanm Amaci 23 1.3.3 Arastirmamn Onerni 24 1.3 .4 Arastirmamn Sinirhhklan . .. .. .. .. 24 1.3. 5 Sayiltilar . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 25 1.3.6 Tarumlar 25 1.3. 7 Kisaltmalar . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 26 BOLUM II·········································································································· 28 2.1 Yurt Icinde Yapilan Arasnrmalar 28 2 .2 Yurt Dismda Y apilan Arastirmalar .. .. .. .. .. .. .. .. .