T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI DOKTORA TEZİ TÜRKİYE’DEKİ LGBT LİTERATÜRÜNDE DİN VE DİNDAR ALGISI: BİR GÖMÜLÜ TEORİ ÇALIŞMASI Emrah EKER 2502130519 TEZ DANIŞMANI Doç. Dr. İsmail DEMİREZEN İSTANBUL – 2019 ÖZ TÜRKİYE’DEKİ LGBT LİTERATÜRÜNDE DİN VE DİNDAR ALGISI: BİR GÖMÜLÜ TEORİ ÇALIŞMASI EMRAH EKER Bu çalışmada, Türkiye’deki LGBT literatüründe genel bağlamda ve daha özelde Din ve LGBT ilişkisi bağlamında din ve dindar algıları konu edilmiştir. Araştırmada, ülkedeki ilk ve en uzun soluklu LGBT dergisi olan Kaos GL Dergisi’nin 1994-2018 yılları arasında yayınlanan 163 sayısı örneklem olarak belirlenmiştir. Gömülü Teori türlerinden Yapılandırmacı Desen’in uygulandığı bu araştırma, üzerinde kodlama ve temalandırma adımlarını gerçekleştirdiğimiz nitel veri analizi programının dijital zemini ve zengin görselleştirmelerinden faydalanılarak hazırlanmıştır. Çalışmanın sonucunda Türkiye’deki LGBT literatüründe genel bağlamda ve daha özelde Din ve LGBT ilişkisi bağlamında din ve dindar algısının büyük ölçüde negatif algı yüklü olduğu tespit edilmiştir. Bu çerçevede, toplamda 598 adet negatif algı, 58 adet ise pozitif algı yüklü kodlama gerçekleştirilmiştir. Diğer bir ifadeyle ilgili metinlerde yer alan din ve dindar algısına yönelik pozitif algı yüklü kodlamaların on katından daha fazla oranda gerçekleşen kodlama sayısı negatif algı yüklü olarak kayda geçmiştir. Ayrıca ilgili literatürde -dönemlere göre farklılaşmakla birlikte- metin üretimi açısından; okur mektupları/yazıları, çeviri metinler ve bu metinler üzerine bina edilen yerel metinler ve de söyleşi yazılarının ön plana çıktığı; metin içeriği açısından ise, ilk iki dönemde din ile eşcinselliğin bağdaşamaz olduğu fikri ve dine/dindara karşı olumsuz bir yaklaşım söz konusu iken, son dönemde “İslam içinden yeni bir okuma ile” din ve eşcinsellik arasında bir yakınlaşma ihdas etmeye dönük olumlayıcı bir söylem geliştirildiği görülmüştür. Anahtar Kelimeler: LGBT, LGBT literatürü, Gömülü Teori, din algısı, dindar algısı. iii ABSTRACT THE PERCEPTIONS OF RELIGION AND RELIGIOUS PEOPLE IN LGBT LITERATURE IN TURKEY: A GROUNDED THEORY STUDY EMRAH EKER In this study, the perceptions of religion and religious people -both in general and more specifically in the context of the relationship between religion and LGBT- in the LGBT literature in Turkey was discussed. In the research, 163 issues of Kaos GL Magazine, the first and longest LGBT magazine in the country, published between 1994 and 2018, were determined as sample. This research, which applied the constructing grounded theory, was prepared by using the digital background and rich visualizations of the qualitative data analysis program that carried out coding and theme steps on it. As a result of the study, it was found that the perceptions of religion and religious people are largely negative in the LGBT literature in Turkey, both in general and in the context of the relationship between religion and LGBT. In this regard, 598 negative perceptions and 58 positive perceptions were coded. In other words, the negative perceptions were recorded more than ten times of the number of positive perceptions about the religion and religious people in the relevant texts. In addition, -although differentiate by periods- it was seen that the subscriber letters/writings, translated texts and local texts based on those translated texts, and the interviews come to the fore in terms of text production in the relevant literature. In terms of the content of the text; while the idea that religion and homosexuality are incompatible was widespread in the first two periods, it has recently been observed that a new perspective of Islam has been developed to establish a rapprochement between religion and homosexuality. Keywords: LGBT, LGBT literature, Grounded Theory, perceptions of religion and religious people. iv ÖN SÖZ LGBT olgusu günümüzde ulusal ve uluslararası ölçekte cereyan eden sosyal, siyasal, hukuki alanlar başta olmak üzere pek çok disiplini ilgilendiren gelişmelere paralel olarak hem akademik camiada hem de medya -özellikle son dönemde sosyal medya- platformlarında üzerinde tartışılan ve yayınlar üretilen önemli bir gündem maddesi haline gelmiştir. Özellikle sosyal bilimler çatısı altında yapılan çalışmalarda Türkiye gibi -global çapta kendini gösteren sekülerleşmeden payına düşeni almakla birlikte- vatandaşlarının baskın çoğunluğu Müslüman olan bir ülkede bu konunun dinden bağımsız bir şekilde ele alınması düşünülemez. Dolayısıyla gerçekleştirilen çalışmalarda inanç ve toplum bağlamında okumalar ve yorumlar kaçınılmaz görülmektedir. LGBT bireylerinin özellikle dindar/muhafazakar kesimle gergin ilişkisi de yine bu çok yönlü okumalar çerçevesinde değerlendirmeye alınmalıdır. Türkiye’deki LGBT literatüründe açık veya örtük şekilde var olan din ve dindar algısını ve LGBT-Din ilişkisiyle ilgili olarak yer alan görüşleri, metin üretimi, içeriği ve referansları bağlamında ele alacak olan bu çalışma, en nihayetinde literatürde gömülü olan daha üst ve kuşatıcı bir kuramı ortaya koymayı hedeflemektedir. Gömülü Teori (Grounded Theory) yönteminin kullanılacağı bu araştırmanın evreni Türkiye’deki ana akım LGBT hareketi bünyesinde üretilen LGBT literatürüyle; örneklemi ise Türkiye’nin ilk ve halen yayınlanmaya devam eden LGBT Kültür ve Yaşam Dergisi unvanına sahip Kaos GL Dergisi’nin 1994-2018 yılları arasında basılan 163 sayısıyla sınırlıdır. Türkiye’deki LGBT hareketinin oluşum ve gelişim sürecinde önemli bir yere sahip olan, özellikle ilk dönemde LGBT bireylerce hayat ve hareket felsefesinin tartışıldığı, şekillendirildiği ve diğer LGBT bireylere de aktarıldığı bir kanal olarak vazife gören bu dergide dinin ve dindar kimliğin ne şekilde ve hangi ölçüde kendisine yer bulabildiği, ayrıca literatürün dini ve dindarları nasıl konumlandırdığı ve algıladığı incelenecektir. Ortaya çıkan bulguların sosyoloji, ilahiyat ve farklı disiplinlerden konuya ilgi duyan araştırmacılara mütevazı veriler sunacağı düşünülmektedir. Her ne kadar bu çalışmanın kapağında teknik anlamda bu tezi hazırlayan kişi olarak tek bir isme yer veriliyor olsa da -özellikle söz konusu bir doktora tezi ise- aslında orada zikredilmesi gereken onlarca isim var demektir. Zira benim bu tezi ortaya koyabilmem ancak ve ancak o isimlerin bu çalışmaya sunduğu maddi ve manevi v katkılar neticesinde gerçekleşebilmiştir. Bu noktada kendilerine teşekkürü bir borç bildiğim çokça kıymetli isim bulunmaktadır. Öncelikle her geçen gün bendeki kıymeti daha çok artan, lisans, yüksek lisans ve doktora eğitimlerimi gerçekleştirdiğim İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nin birbirinden farklı ve bir o kadar renkli güzide hocalarına ayrı ayrı hürmet ve teşekkürlerimi sunarım. 15 yıla yakın bir süreçte, bu çatı altında bu ve öteki hayata dair çok şey öğrendiğimi ifade etmek isterim. Bunun yanı sıra lisansüstü eğitimim esnasında derslerinden ve eserlerinden istifa ettiğim İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nden Prof. Dr. İsmail Coşkun ve İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa Sosyal Hizmet Bölümü’nden Doç. Dr. Ömer Miraç Yaman’a da teşekkürlerimi iletirim. Gerçek anlamda akademik disipline adapte olduğum Yüksek Lisans ve Doktora eğitim sürecimde bana hem dersleri, hem de akademik duruş ve eserleriyle ciddi katkılar sunan bölüm hocalarım Prof. Dr. Mustafa Tekin ve Doç. Dr. Birsen Banu Okutan’a da ayrıca teşekkür etmek isterim. Tez İzleme Komitesi’nde yer alarak bu çalışmanın gidişatı ile ilgili öneri, eleştiri ve katkılarını esirgemeyen Prof. Dr. Ali Ayten’e de müteşekkir olduğumu belirtirim. Kurumsal anlamda ise eğitim-öğretim hayatımda pek çok kurumun üzerimde emeği olduğunu, bir karşılık beklemeden sundukları destek ve hizmetlerle akademik hayatımda önemli bir yere sahip olduklarını ifade etmem gerekir. Bu bağlamda İSAM, İHAM, İYV, İLAM, İLEM ve DEM çalışanlarına ayrı ayrı teşekkürlerimi sunarım. Akademik bir eserin ortaya çıkmasında katkısı olanlar sadece akademik hayatımızda yer alan kimseler değildir elbette. Zira eş zamanlı olarak devam eden sosyal hayatımızın keyfiyeti de akademik hayatımıza tesir etmektedir. Tüm eğitim- öğretim hayatımda maddi ve manevi destekleriyle arkamda olan annem, babam ve kardeşlerime ne kadar teşekkür etsem azdır. Eşim ve çocuklarım ise hayatımın neşe kaynakları ve birlikte aile olmanın huzurunu tattığım biricik hayat arkadaşlarımdır. Son olarak, bu eserin ortaya çıkmasındaki önemli katkılarıyla; dersleri ve yönlendirmeleriyle, tavsiye ve eleştirileriyle, sabrı, ilgisi ve motive edici söylemleriyle bu süreçte danışmanlıktan çok daha fazlasını ortaya koyan, gözetiminde ve danışmanlığında çalışma yapmaktan memnuniyet duyduğum kıymetli hocam Doç. Dr. İsmail Demirezen’e en içten teşekkürlerimi sunarım. İstanbul-2019 / Emrah EKER vi İÇİNDEKİLER ÖZ ............................................................................................................................... iii ABSTRACT ............................................................................................................... iv ÖN SÖZ ....................................................................................................................... v İÇİNDEKİLER ........................................................................................................ vii ŞEKİLLER LİSTESİ .............................................................................................. xiii GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE TARİHSEL