Claudia Houben Achter de poort van de historische hoeve Hoe reconstrueer je de geschiedenis van een hoeve? Focus Hageland. COLOFON Achter de poort van de historische hoeve. Hoe reconstrueer je de geschiedenis van een hoeve? Focus Hageland. Deze handleiding is het resultaat van een studie uitgevoerd in opdracht van de IOED van Kortenaken, Geetbets, Zoutleeuw en Landen en het Regionaal Landschap Zuid- Hageland Het project werd uitgevoerd door Claudia Houben onder leiding van prof. dr. Yves Segers, Interfacultair Centrum voor Agrarische Geschiedenis (ICAG), KU Leuven en vzw Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) Leuven, 2019 Een digitale versie van deze handleiding is beschikbaar op www.hetvirtueleland.be. Voor meer informatie: Naam invullen, Centrum Agrarische Geschiedenis vzw Atrechtcollege, Naamsestraat 63, 3000 Leuven [email protected] +32 16 37 24 47 INHOUDSTAFEL 1 Inleiding ........................................................................................................................................... 2 2 De historische hoeve in het Hageland ............................................................................................. 3 2.1 Het Hageland? ......................................................................................................................... 3 2.2 De vierkanthoeve in een vruchtbare streek ............................................................................ 5 2.3 Het schuurgebouw en het poorthuis: juweeltjes van de vierkanthoeve ............................... 6 2.4 De abdij- en kasteelhoeves ..................................................................................................... 9 2.5 Bouwen met het landschap ..................................................................................................... 9 2.6 Vergeten erfgoed: de langgevelhoeve .................................................................................. 10 2.7 Besluit: De vierkanthoeve als één van de vele hoevetypes .................................................. 11 3 Een goede voorbereiding is het halve werk .................................................................................. 12 4 De wondere wereld van de onderzoeker ...................................................................................... 14 4.1 De deur nog niet uit: Google ................................................................................................. 14 4.2 Op zoek naar verhalen .......................................................................................................... 14 4.3 Materiële sporen ................................................................................................................... 16 4.3.1 De grootte en vorm van de hoeve ................................................................................. 16 4.3.2 Op zoek naar de bouwgeschiedenis .............................................................................. 17 4.3.3 Inventaris Onroerend Erfgoed ....................................................................................... 19 4.4 Literatuur ............................................................................................................................... 24 4.4.1 Algemene literatuur over hoeves .................................................................................. 24 4.4.2 Op zoek naar jouw specifieke hoeve ............................................................................. 26 4.4.3 Gevonden! Wat nu? ...................................................................................................... 27 4.5 Beeldmateriaal ...................................................................................................................... 28 4.6 Kaarten en luchtfoto’s ........................................................................................................... 34 4.6.1 Geopunt Vlaanderen ..................................................................................................... 35 4.6.2 Cartesius ........................................................................................................................ 41 4.7 Archiefwerk: Onuitgegeven documenten ............................................................................. 44 4.7.1 Archiefwerk: Waar starten? .......................................................................................... 44 4.7.2 Naar het gemeentearchief ............................................................................................ 45 4.7.3 Rijksarchief Leuven ........................................................................................................ 46 4.7.4 Waar ga je naar op zoek? .............................................................................................. 48 5 Besluit ............................................................................................................................................ 58 6 Literatuur en bronnen ................................................................................................................... 60 6.1 De historische hoeve in het Hageland .................................................................................. 60 6.2 De wondere wereld van de onderzoeker .............................................................................. 61 6.3 Afbeeldingen ......................................................................................................................... 61 Betreed het erf van de historische hoeve 1 1 Inleiding Als we op zoek gaan naar de identiteit en geschiedenis van een streek, belanden we onmiskenbaar bij het boerderijgebouw. Het uitzicht van een hoeve is dan ook onlosmakelijk verbonden met de omgeving. De boer bouwde zijn hoeve veelal met materialen uit de regio. De vruchtbaarheid van de bodem bepaalde niet alleen de gekozen teelten en landbouwopbrengsten, maar ook de vorm en omvang van de boerderijgebouwen. In arme, zanderige regio’s zijn de hoeves doorgaans klein; in vruchtbare gebieden vallen de grote boerderijen op. Ook in de publieke opinie leeft de opvatting dat hoeves in sterke mate een streekidentiteit bepalen. Velen achten het behoud en de geschiedenis van de hoeve dan ook belangrijk. Toch is tot op heden relatief weinig historisch onderzoek verricht naar de geschiedenis van boerderijen in Vlaanderen. Publieksactiviteiten zien ze vaak over het hoofd. Bovendien neemt jaarlijks het aantal actieve landbouwers af, waardoor het behoud van de historische hoeve niet evident is en ze dreigt verloren te gaan als erfgoed. Dit is eens te meer het geval omdat de nieuwe bedrijfsopvattingen en technologische ontwikkelingen binnen de landbouw ervoor zorgen dat de historische hoeves moeten worden aangepast aan de moderne landbouwbedrijfsvoering. Het project Fier op de hoeve van hier van het Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG), de Intergemeentelijke Onroerend Erfgoed Dienst (IOED) en het Regionaal Landschap Zuid-Hageland (RLZH), wilde deze leemte alvast deels opvullen en de hoeve in de kijker zetten. Een wetenschappelijk rapport schetste een algemene geschiedenis van historische hoeves in de streek van Zuid-Hageland en onderzocht bovendien enkele case studies diepgaander. Tijdens deze zoektocht werd het duidelijk dat de interesse van hoeve-eigenaars bijzonder groot was om zelf de geschiedenis van hoeves te ontrafelen. Toch is dit niet zo evident: het vraagt tijd en is zoekwerk in de kluwen aan informatie. Juist voor die gedreven hoeve-eigenaar en/of -liefhebber vervaardigde CAG de handleiding Achter de poort van de historische hoeve. Hoe reconstrueer je de geschiedenis van een hoeve? Een handleiding die dankbaar gebaseerd kon worden op de eerdere handleiding rond boerderijgeschiedenis in West-Vlaanderen, specifiek tijdens de Eerste Wereldoorlog: WOI op ’t erf. Hoe ga ik aan de slag om mijn boerderij-geschiedenis te reconstrueren? Focus West- Vlaanderen. Het eerste hoofdstuk van deze handleiding vertelt het beknopte verhaal van de verschillende hoevetypes in de streek van het Hageland. Zo krijgt de lezer alvast achtergrondinformatie alvorens zelf aan de slag te gaan. Het tweede hoofdstuk bespreekt de voorbereiding van het onderzoek, aangezien een goede voorbereiding het halve werk is. In het derde en laatste hoofdstuk worden verschillende tools en informatiebronnen op een rijtje gezet en uitgelegd. De blauwe kadertjes bevatten praktische tips en wetenswaardigheden. De rode kaders bestaan uit beknopte stappenplannen, die de voorgaande alinea’s samenvatten. Woorden die blauw en onderstreept zijn, zijn hyperlinks. Deze openen nieuwe pagina’s door erop te klikken. Deze handleiding focust op de streek van het Hageland, hoewel vele van de tips en tools ook voor onderzoek naar een hoeve in een andere streek kunnen gebruikt worden. Veel succes met de zoektocht naar informatie! 2 2 De historische hoeve in het Hageland 2.1 Het Hageland? Geologisch bevindt “Zuid-Hageland” zich, ondanks de naam, eigenlijk zowel in het Hageland als in Haspengouw. (Zie figuur 1) De weidse plateaus en glooiende hellingen van Haspengouw in het zuiden gaan geleidelijk over in de kleinschalige landschappen en heuvels van het Hageland in het noorden. Figuur 1 De verschillende afbakeningen van het Hageland. Het Regionaal Landschap Zuid- Hageland is met rood omlijnd, dat van Noord-Hageland met blauw, samen met de zwarte omlijning vormen ze het toeristische Hageland. De kleuren op de achtergrond representeren de verschillende landstreken. De landstreek Hageland is een heuvelland met parallelle heuvelruggen in een zuidwest- noordoostelijke