KAPITULACJE W DZIEJACH WOJEN Z DZIEJÓW WOJSKOWości POLSKIEJ I POWSZECHNEJ POD REDAKcją ANDRZEJA NIEWIńskIEGO SERIA HOMO MILITANS TOM V © Copyright Wydawnictwo NapoleonV & Autorzy Oświęcim 2017 Wszelkie prawa zastrzeżone Na okładce wykorzystano fragment Biblii Maciejowskiego z XIII wieku, Morgan Library & Museum, Nowy Jork Instytut Historii KUL Pracownia Wojskowo-Historyczna Redaktor tomu: Andrzej Niewiński Korekta i adiustacja: Roman Blicharz Tomasz Górka Redakcja techniczna: Mateusz Bartel Recenzenci: dr hab. Jacek Chachaj dr hab. Piotr Kochanek, prof. KUL dr hab. Tomasz Nowicki dr hab. Jarosław Rabiński www.napoleonv.pl Kontakt: [email protected] Numer ISBN: 978-83-7889-581-7 Spis treści WSTĘP ................................................ 7 MICHAŁ NORBERT FASZCZA KULTUROWE IMPLIKACJE RZYMSKIEJ DEDITIO W III–I WIEKU PRZED CHRYSTUSEM ..................... 8 KRZYSZTOF NARLOCH POKONANI W CESARSTWIE RZYMSKIM I JEGO ARMII ..... 25 ŁUKASZ RÓŻYCKI JAK ZAPOBIEC KAPITULACJI BRONIONYCH FORTYFIKACJI W ŚWIETLE PORAD AUTORA STRATEGIKONU ............ 35 BARTŁOMIEJ KILLICH KAPITULACJE W WYPRAWACH RUSI NA BIZANCJUM W ŚWIETLE POWIEŚCI MINIONYCH LAT ................... 46 SYLWIA SKIENDZIUL KOBIETY – OFIARY KAPITULACJI, NA PRZYKŁADZIE ROMILDY, ROGNEDY, PRZEDSŁAWY I INNYCH ANONIMOWYCH NIEWIAST NAPASTOWANYCH PRZEZ KRZYŻAKÓW .................................... 60 TOMISŁAW GIERGIEL UTRATA NADZIEI CZY PODSTĘP? KAPITULACJA GRODU SANDOMIERSKIEGO 2 LUTEGO 1260 ROKU ............... 76 JAN PTAK KARY ZA PODDANIE TWIERDZY W ŚREDNIOWIECZNEJ POLSCE ................................................ 87 MAREK RADOCH THOBYS I FRIEDEBURG – DWIE KRZYŻACKIE WAROWNIE NA ŻMUDZI W 1409 ROKU (POŁOŻENIE I KAPITULACJA) . 98 KRZYSZTOF KWIATKOWSKI KAPITULACJE ZAŁÓG PUNKTÓW UMOCNIONYCH W WOJNACH PRUSKIEJ GAŁĘZI ZAKONU NIEMIECKIEGO Z LITWĄ OD KOŃCA XIII DO POCZĄTKU XV STULECIA .... 117 ANDRZEJ NIEWIŃSKI RYTUAŁ PODDANIA SIĘ DO NIEWOLI W PÓŹNYM ŚREDNIOWIECZU. ROLA CEREMONIAŁU W AKCIE KAPITULACJI ................................. 160 4 Spis treści ARKADIUSZ STASIAK ZDRADA I KAPITULACJA W CZASACH WYPRAW WIELKOŁUCKIEJ I PSKOWSKIEJ STEFANA BATOREGO..... 187 DARIUSZ KUPISZ KAPITULACJA ARMII MOSKIEWSKIEJ MICHAŁA BORYSOWICZA SZEINA POD SMOLEŃSKIEM W 1634 ROKU 196 MARCIN GOMÓŁKA KAPITULACJA POD UJŚCIEM – OKOLICZNOŚCI I ZACHOWANIA STRON W ŚWIETLE DZIEŁ XVII-WIECZNEJ HISTORIOGRAFII I PAMIĘTNIKÓW ...... 206 MACIEJ TRĄBSKI KAPITULACJE TWIERDZ W CZASIE WIELKIEJ WOJNY PÓŁNOCNEJ – INFLANTY 1700–1710 ..................... 215 IRENEUSZ WOJEWÓDZKI Z OPUSZCZONĄ BANDERĄ. PODDANIE OKRĘTU W WALKACH MORSKICH LAT 1793-1815 .................. 248 EWA ZIÓŁEK KAPITULACJA TWIERDZY CZĘSTOCHOWA 5 KWIETNIA 1813 ROKU JAKO ELEMENT PROPAGANDY ROSYJSKIEJ .... 265 NORBERT KASPAREK KAPITULACJE ARMII POLSKIEJ W 1831 ROKU ............ 272 PIOTR DERENGOWSKI HONOR, HAŃBA CZY KONIECZNOŚĆ? RÓŻNE OBLICZA KAPITULACJI W OKRESIE WOJNY SECESYJNEJ ........... 286 JAN BŁACHNIO „SZKODA GO, MŁODY BYŁ”. KAPITULACJA TWIERDZY PRZEMYŚL I JEJ WPŁYW NA MILITARNO-SPOŁECZNĄ SYTUACJĘ AUSTRO-WĘGIER ............................. 302 ANDRZEJ DUBICKI KAPITULACJA RUMUNII W 1918 ROKU I JEJ SKUTKI DLA RUMUŃSKIEJ POLITYKI WEWNĘTRZNEJ I ZAGRANICZNEJ 320 DARIUSZ FASZCZA KRYZYS DYNASTYCZNY SPOWODOWANY KAPITULACJĄ BUŁGARII W 1918 ROKU ................................. 336 WITOLD JARNO CZY BRONIĆ WILNA? PRZYCZYNEK DO DZIEJÓW MIASTA WE WRZEŚNIU 1939 ROKU .............................. 350 MARIUSZ KARDAS GDYNIA 1939 – KAPITULACJI NIE BĘDZIE! ............... 371 Spis treści 5 ANDRZEJ DRZEWIECKI KAPITULACJA HELU W POKOLENIOWEJ PAMIĘCI HISTORYCZNEJ ......................................... 394 BOGUSŁAW SZALAST OBRONA I KAPITULACJA WARSZAWY WE WRZEŚNIU 1939 ROKU NA PODSTAWIE WSPOMNIEŃ MJR. ZDZISŁAWA ŻÓRAWSKIEGO ........................ 414 ANDRZEJ OLEJKO ZWIASTUNI KLĘSKI. ROLA LOTNICTWA W KAPITULACJACH NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH ......................... 431 TOMASZ GLINIECKI OSTATNIE WALKI, NEGOCJACJE KAPITULACYJNE I WZIĘCIE DO NIEWOLI JEDNOSTEK NIEMIECKICH Z MIERZEI WIŚLANEJ W MAJU 1945 ROKU ................ 450 JAN SZKUDLIŃSKI ROZWAŻANIA NA TEMAT KAPITULACJI JAKO FORMY ZAKOŃCZENIA WALKI .................................. 464 EMIL CIECIELĄG SEPPUKU JAKO UCIECZKA PRZED NIEWOLĄ ............. 471 BIBLIOGRAFIA ...................................... 483 Wstęp dziejach wojen często zdarzały się sytuacje, w których jedna ze stron walczą- cych podejmowała niekorzystną dla siebie decyzję o przerwaniu walki zbrojnej.W Zazwyczaj dokonywała tego w obliczu miażdżącej przewagi przeciwnika, nie mając nadziei na zwycięstwo w orężnych zmaganiach, po wyczerpaniu wszel- kich możliwości dalszego prowadzenia działań bojowych, gdy ich przedłużanie mogłoby grozić zagładą armii i całkowitym wyniszczeniem ludności cywilnej. Zna- ne są też przypadki zaniechania dalszych zmagań z innych powodów – na przykład na skutek zdrady, jakiej dopuszczało się wojsko lub jego dowódcy, ich tchórzostwa, małoduszności albo błędnej oceny sytuacji. Konsekwencją przerwania działań zbrojnych w takich okolicznościach było zazwyczaj zdanie się na łaskę i niełaskę wroga, a następnie złożenie broni i niewola. Tego rodzaju zjawiska stały się wiodącym motywem artykułów opubliko- wanych w obecnym tomie z cyklu Człowiek i wojna. Należy podkreślić, iż użyty w jego tytule termin „kapitulacje” służy jedynie za hasło wywoławcze i nie wy- czerpuje wielorakich form zaprzestawania walki, jakie stały się przedmiotem dociekań autorów tych prac. Ich zakres, nie tylko w wymiarze chronologicz- nym i terytorialnym, ale także merytorycznym, jest bowiem bardzo rozległy. Zostały w nich poddane analizie fakty przymusowego kończenia działań zbroj- nych przez pojedyncze oddziały, załogi twierdz lub jednostek pływających, a nierzadko przez duże zgrupowania wojsk albo nawet ogół sił zbrojnych jakie- goś państwa, w wojnach toczących się od starożytności aż po wiek XX na róż- nych kontynentach. Warto podkreślić, iż Autorzy uwzględniają różne aspekty tych zjawisk, a więc ich kontekst polityczny, prawny, ceremonialny, ideologicz- ny czy obyczajowy. Ukazują też ludzi, których udziałem były kapitulacje, anali- zując ich postawy moralne, motywacje, jak też wpływ tych wydarzeń na ich dalsze losy. MICHAŁ N. FASZCZA Akademia Sztuki Wojennej w Warszawie KULTUROWE IMPLIKACJE RZYMSKIEJ DEDITIO W III–I WIEKU PRZED CHRYSTUSEM adania prowadzone nad rzymskim imperializmem 1 w okresie republiki mają długą historię, co przyniosło efekt w postaci licznych publikacji traktujących na Bten temat 2. Wieloletnie postrzeganie tego zjawiska w kategoriach niezamierzonego utworzenia imperium śródziemnomorskiego, wynikającego z bieżącej reakcji na powstające okresowo zagrożenia (tzw. defensywny imperializm), nie ostało się w świetle gruntownej krytyki przeprowadzonej przez Jerzego Linderskiego 3. Od tego czasu punkt ciężkości przeniósł się na analizę motywów kierujących Rzymia- nami, w tym przede wszystkim podbudowy kulturowej jednej z najbardziej agre- sywnych kultur militarnych świata starożytnego. Peter A. Brunt zwrócił w tym kon- tekście uwagę na kształtujące się pomiędzy III a I w. przed Chr. 4 przekonanie o wyjątkowej predestynacji Rzymu do sprawowania rządów nad innymi ludami, u podstaw czego leżały sukcesy osiągnięte podczas wojen toczonych z Pyrrusem (280-275) i Kartaginą (264-241, 218-201 i 149-146) 5. Najwymowniej ukazuje to passus zaczerpnięty z Eneidy autorstwa Publiusza Wergiliusza Marona: 1 Autor pragnie zaznaczyć, że w pełni zdaje sobie sprawę ze sporów toczących się w związku ze stoso- waniem wobec Rzymian terminu „imperializm”, niemniej – wobec skoncentrowania się na proble- matyce deditio – w tym miejscu uważa za stosowne, aby zasygnalizować, że przychyla się do opinii badaczy, którzy dopuszczają jego używanie. 2 Spośród nich należy przede wszystkim wymienić: T. Frank, Roman Imperialism, New York 1914; J. Carcopino, Les étapes de l’impérialisme romain, Paris 1961; E. Badian, Roman Imperialism in the Late Republic, New York 1968; W.V. Harris, War and Imperialism in Republican Rome 327-70 BC, Oxford 1979. Warto przy tym nadmienić, że rozważania na temat kolejnych etapów podboju terytoriów po- łożonych wokół Morza Śródziemnego znajdują się w każdej książce z zakresu polityczno-militarnych dziejów republiki rzymskiej. Największy wpływ na postrzeganie tego zjawiska miała przez wiele lat publikacja: Th. Mommsen, Römische Geschichte, II-III, Leipzig 1855-1856. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej na gruncie polskim bardzo krytycznie ustosunkowali się do przedstawionych przez Theodora Mommsena interpretacji: K. Morawski, Rzym i narody. Podbój zachodu. Wschód i Żydzi, Kraków 1924; T. Wałek, Dzieje upadku monarchji macedońskiej, Kraków 1924, co zapewniło przedstawicielom polskiego środowiska naukowego poczesne miejsce w gronie dekonstruktorów błędnych teorii opartych na niemieckim ekspansjonizmie przełomu XIX i XX w. Obecnie spośród polskojęzycznych prac najlepsze wyjaśnienie mechanizmów imperializmu rzymskiego można odna- leźć w: A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2004, s. 175-240. 3 J. Linderski, Si vis pacem, para bellum. Concepts of defensive imperialism, w: The Imperialism of Mid- Republican Rome, ed. W.V. Harris, Rome 1984, s. 133-164. Por. J.W. Rich, Fear, Greed and Glory: the Causes of Roman Military War-Making in the Middle Republic, w: War and Society in the Roman World, ed. J.W. Rich, G. Shipley, London-New York 1993, s. 38-69. 4 Wszystkie kolejne daty zamieszczone w niniejszym artykule odnoszą się do czasów przed narodze- niem Chrystusa. 5 P.A. Brunt, Laus imperii, w: Imperialism in the Ancient World, ed. P.D.A. Garnsey,