Title: Obraz Rosji w dyskursie kulturowo-ideologicznym : studium wyobraźni zbiorowej na łamach polskiej prasy z lat 1991-2005 Author: Aleksandra Synowiec Citation style: Synowiec Aleksandra. (2009). Obraz Rosji w dyskursie kulturowo-ideologicznym : studium wyobraźni zbiorowej na łamach polskiej prasy z lat 1991-2005. Praca doktorska. Katowice : Uniwersytet Śląski UNIWERSYTET ŚLĄSKI WYDZIAŁ NAUK SPOŁECZNYCH INSTYTUT SOCJOLOGII Aleksandra Synowiec Obraz Rosji w dyskursie kulturowo-ideologicznym. Studium wyobraźni zbiorowej na łamach polskiej prasy z lat 1991-2005. Praca doktorska napisana pod kierunkiem naukowym dr hab. Adama Bartoszka Katowice 2009 Spis treści Spis treści: Wstęp 5 Rozdział 1 Świat społeczny w przestrzeni tekstów – dyskurs, tekst, ideologia 11 1.1. Wprowadzenie do teorii dyskursu 13 1.2. W stronę analizy tekstu – tradycje, nurty, badania 18 1.2.1. Lingwistyka strukturalna 20 1.2.2. Wyobraźnia semiologiczna 24 1.2.3. Językoznawstwo pragmatyczne 29 1.2.4. Teoria literatury Michaiła Bachtina 30 1.3. Filozoficzne horyzonty dyskursu - hermeneutyka i dekonstrukcja 32 1.3.1. Hermeneutyka – dyskursywne rozumienie tekstu 32 1.3.2. Dekonstrukcja 35 1.4. Dyskurs jako władza – Michaela Foucault’a rewitalizacja socjologii wiedzy 37 1.5. Dyskurs i ideologia – polityczne konteksty sposobów przedstawiania 41 1.6. Teoria działania komunikacyjnego Jurgena Habermasa – poza teorię praktyki 43 1.7. Krytyczna analiza dyskursu – dyskurs jako fakt kulturowy 45 1.8. Problematyka współczesnych badań nad dyskursem w Polsce 48 1.9. Eksplikacja pojęć zastosowanych w pracy 51 Rozdział 2 Procesy konstruowania wyobraźni społecznej i zasoby pamięci zbiorowej 58 2.1. Teoretyczne podstawy funkcjonowania reprezentacji zbiorowych 59 2.1.1. Wyobrażenia zbiorowe w koncepcji Emila Durkheima i Marcela Maussa 59 2.1.2. Pamięć zbiorowa w ujęciu Maurice’a Halbwachsa 63 2.1.3. Społeczne warunki poznania – obszar socjologii wiedzy 66 2.1.4. Dialektyka trwania – historia w pracach szkoły „Annales” 69 2.1.5. Pierre’a Bourdieu teoria reprodukcji kultury 72 2.1.6. Paula Ricoeur’a refleksja nad reprezentacją przeszłości 74 2.2. Ramy zbiorowej wyobraźni i pamięci a tożsamość kolektywna 78 2.2.1. Relacja między pamięcią zbiorową a tożsamością 78 2.2.2. Rola stereotypów w kształtowaniu tożsamości kolektywnej 83 2.3. Polska pamięć kolektywna jako przedstawienia zbiorowe 88 2.3.1. Przedstawienia zbiorowe a uniwersum symboliczne 88 2.3.2. Polskie uniwersum symboliczne a treści pamięci zbiorowej 91 Rozdział 3 Cień ponurego Wschodu – historia i kultura jako rama interpretacyjna dla analizy polskiego dyskursu wokół Rosji 96 3.1. Termin „Rosja” w leksykonie polskiej pamięci kolektywnej 96 3.2. W świecie tekstów - Listy z Rosji jako dyskurs 103 3.3. From Russia, with love – Rosja w zwierciadle medialnym 107 2 Spis treści 3.4. Rosja w kontekstach - szkic do portretu 118 3.4.1. Imperium 118 3.4.2. Dziki Wschód 122 3.4.3. Ruscy – Biesy, martwe dusze i przyjaciele Moskale 124 3.4.4. Podróżnik-Europejczyk 128 Rozdział 4 Metodyka analizy „kodu rosyjskiego” w polskim dyskursie prasowym i reportażowym 130 4.1. Cel badań 130 4.2. Pytania i hipotezy badawcze 134 4.3. Dobór materiału badawczego 137 4.4. Metody i techniki analizy prasy 142 4.5. Kryteria doboru materiału i aspekty analizy reportaży 147 Rozdział 5 Korespondent z Polszy – obraz Rosji w polskiej literaturze faktu 152 5.1.Rosja jako fantazmat 152 5.2. Pola znaczeniowe i struktura rosyjskich toposów 158 5.2.1. Topos imperium 158 5.2.2. Topos dzikiego Wschodu 159 5.2.3. Toposy rosyjskiego człowieka – biesy, martwe dusze, przyjaciele Moskale 161 5.2.4. Topos podróżnika-Europejczyka 164 5.3. Żegnaj mi Rosjo nieumyta…- toposy Rosji w „Imperium” Ryszarda Kapuścińskiego (1993) 165 5.3.1. Topos imperium 167 5.3.2. Topos dzikiego Wschodu 169 5.3.3. Topos podróżnika-Europejczyka 172 5.3.4. Toposy rosyjskiego człowieka – biesy, martwe dusze, przyjaciele Moskale 174 5.4. Biedni ludzie – rosyjskie toposy „W rajskiej dolinie wśród zielska” Jacka Hugo-Badera (2002) 182 5.4.1. Topos imperium 183 5.4.2. Toposy rosyjskiego człowieka 187 5.4.3. Toposy podróżnika-Europejczyka i dzikiego Wschodu 191 5.5. Rosyjska Arka - Rosja w twórczości Mariusza Wilka 192 5.5.1. Rosyjskie toposy w „Wilczym notesie” (1998) 193 5.5.2. Rosyjskie toposy w „Wołoce” (2006) 198 5.5.3. Rosyjskie toposy w „Domu nad Oniego” (2006) 203 5.6. Wspomnienia z domu umarłych – rosyjskie toposy w „Pandrioszce” (2000) Krystyny Kurczab-Redlich 208 5.6.1. Topos dzikiego Wschodu 210 5.6.2. Topos imperium 213 5.6.3. Toposy rosyjskiego człowieka – martwe dusze, biesy, przyjaciele Moskale 216 5.7. Jeździec miedziany - „Miejsce po imperium” (2007) Pawła Reszki 220 5.7.1. Topos imperium 221 5.7.2. Toposy rosyjskiego człowieka 224 5.7.3. Topos dzikiego Wschodu 227 3 Spis treści 5.8. Diaboliada – „Głową o mur Kremla” Krystyny Kurczab-Redlich (2007) 228 5.8.1. Topos imperium 228 5.8.2. Topos dzikiego Wschodu 231 5.8.3. Toposy rosyjskiego człowieka 234 5.8.4. Topos podróżnika-Europejczyka 237 5.9. Wnioski z analizy reportaży 238 Rozdział 6 Analiza obrazu Rosji i jego funkcje w polskim dyskursie prasowym 251 6.1. Cel dyskursu 252 6.2. Proces budowania organizacji poznawczej w dyskursie 256 6.3. Przestrzeń „my” – „oni” 277 6.4. Konstrukcja dyskursu 291 6.5. Fotografia jako element dyskursu 300 6.6. Wnioski z analizy struktury dyskursu 310 Podsumowanie 316 Bibliografia 330 Aneks 342 4 Wstę p Wstęp Matrioszki, moskiewski Kreml, tulskie samowary, niebieskie kopuły cerkwi, czerwona gwiazda, kawior i stolicznaja – to często pierwsze skojarzenia wywołane hasłem „Rosja”. Okraszone melodią Kalinki, okutane sobolową szubą z wystającym czerwonym nosem, zatopione gdzieś w rosyjskiej głubince1. Uwspółcześnione nieco wizerunkiem tzw. nowego ruskiego w roli turysty w Zakopanem czy Krakowie. I batiuszka2 jakby odmieniony, młody i medialny. Katalog asocjacji poszerzyć można o wyobrażenia o rodowodzie historycznym – zabory, Syberia, gułag, rusyfikacja, nóż w plecy, zbrodnia katyńska. Kolejne asocjacje ad hoc to wielkie nazwiska tworzące kanon światowej literatury – Puszkin, Gogol, Dostojewski, Czechow, Bułhakow, Pasternak; długo by wymieniać. Dorzucić moglibyśmy jeszcze sławę rosyjskiego baletu, bogactwo Ermitażu i dźwięk kremlowskich kurantów. Ze swobodnie ewokowanych tym sposobem treści otrzymaliśmy przepis na soljankę3. Rosja monumentalna i prowincjonalna, imperialna i zaściankowa, ziemia carów i ojczyzna światowej rewolucji – niezmiennie fascynująca i niepokojąca. Przede wszystkim zaś – niejednoznaczna, umykająca przejrzystym i jasnym kategoriom. „Rosja, jak żaden inny kraj, sprzyja tworzeniu mitologii”4 – rozpięta na dwóch kontynentach, nigdy do końca nie należała ani do europejskiej, ani do azjatyckiej cywilizacji. Urzekająca i odpychająca, budząca strach, a jednocześnie niedoceniana, do niedawna „Imperium zła”, w badanym okresie „Rosja Putina” (a po wyborach 2008 roku – Miedwiediewa). Rosja – rzeczywista i wyobrażona. Funkcjonujący jako wytrych koncept społeczno-polityczny. Termin dyskutowany w mediach, poddawany wieloaspektowej analizie przez specjalistów różnych dziedzin. Fascynujący i odpychający, mroczny i bajecznie kolorowy mit – nie do końca precyzyjnie sklasyfikowany. Rosja stanowi niewyczerpany temat literacki i dziennikarski - impresje z wędrówek po rosyjskich drogach i bezdrożach, analizy politologiczne, prognozy, raporty, dzienniki, wspomnienia więźniów i zesłańców to kopalnia materiałów. Jednakże na wizerunku Rosji, utrwalonym w wyobraźni świata zachodniego, najwyraźniejszy ślad odcisnęła dziewiętnastowieczna relacja markiza de Custine’a „Listy z Rosji. Rosja w 1839 roku”. Dzieło de Custine’a odsłaniające kulisy carskich rządów i stawiające niekorzystną 1 Глубинка (ros.) – odległe miejsce, prowincja, przen. Tam, gdzie diabeł mówi dobranoc. 2 Батюшка (ros.) – ojczulek, ojciec, przen. ojciec narodu 3 солянка (ros.) – zupa z jarzyn, mięsa i przypraw, w typie „wszystko do jednego kotła”. 4 K. Osińska, Obraz Rosji we współczesnej dramaturgii polskiej, [w:] Polacy w oczach Rosjan – Rosjanie w oczach Polaków, (red.) R. Bobryk i J. Faryno, Instytut Slawistyki PAN, Warszawa 2000, s. 293. 5 Wstę p diagnozę sytuacji społecznej w Rosji należy do najchętniej cytowanych źródeł w komentarzach dotyczących współczesnej rzeczywistości rosyjskiej. Wraz z upadkiem ZSRR zaistniała szansa, aby po raz pierwszy od wieków poznawać Rosję bez asysty agentów carskiej ochrany, politruków i agentów KGB. Rosja stanęła przed cudzoziemcami w pełnej krasie – reżyserowane przez władze oficjalne wizyty i wycieczki do modelowych gmachów użyteczności publicznej, jakie wspomina chociażby Antoni Słonimski, ustąpiły dziarskim zachodnim turystom uzbrojonym w aparaty fotograficzne i podręczniki typu Let’s go to Moscow! Przemiany 1989 roku w Polsce zdemitologizowały i odbrązowiły oficjalny wizerunek ZSRR. Wzrosła liczba publikacji poświęconych historii, kulturze i analizie sytuacji za wschodnią granicą. Co mamy na myśli mówiąc i myśląc „Rosja”? W jaki sposób pojęcie to funkcjonuje w komunikacji i jaki posiada desygnat? W perspektywie analizy z pozycji teorii komunikacji, „Rosja” jest pewnym hasłem, konceptem konotującym określone treści. Zdaniem Michaela Fleischera, prowadząc dyskusję o Rosji, czy podobnie tworzonych kategoriach, (jak np. „Niemcy”, „Europa” itd.), „rozprawia się o kulturowych konstruktach, a nie o faktycznościach, lub odwrotnie – to, co jest milcząco przyjmowane przez uczestników kultury jako faktyczności, jest w istocie wielkościami konstruktywnymi, które zostały wygenerowane w celach komunikacyjnych i podczas