UvA-DARE (Digital Academic Repository) Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer Bleich, A. Publication date 2008 Link to publication Citation for published version (APA): Bleich, A. (2008). Joop den Uyl 1919-1987 : dromer en doordouwer. Uitgeverij Balans. General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:02 Oct 2021 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 373 Hoofdstuk 15 Geen tweede kabinet-Den Uyl Was de val van het kabinet-Den Uyl slechts een incident? Of was het een teken dat in de moeizame relatie tussen socialisten en christen-demo- craten iets kapot was gegaan? Tijd om uitvoerig stil te staan bij de oor- zaken van de botsingen die steeds frequenter en heftiger in en rond het kabinet hadden plaatsgevonden, was er niet. Evenmin als gelegenheid om via onderling contact de soms behoorlijk verstoorde persoonlijke verhoudingen weer beter te krijgen. De verkiezingen kwamen eraan, de ministersgingenopcampagne. JoopdenUylwasertrouwenshoedanookdemannietnaaromzich af te vragen of er hier en daar op het persoonlijke vlak iets viel te repare- ren met een complimentje of een etentje. Niet dat hij zo gevoelloos was, integendeel, maar politiek was politiek, daar kwamen volgens hem wel overtuiging, passie en gedrevenheid aan te pas, maar geen ‘gewone’ ge- voelens als gekwetstheid, ijdelheid, sym- en antipathie. Zo regeerde het demissionaire kabinet nog een paar maanden door zonder dat zelfs maar tot de premier doordrong dat vooral Dries vanAgt,maar ook Ruud Lubbers totaal was afgeknapt.Laat staan dat hij zich ook maar een ogen- blikafvroeghoehetkwamdatdeinzijneigencdanogalgemaltraiteerde Frans Andriessen van een goedwillende partner tot een geharnaste te- genstander van zijn, Den Uyls, kabinet was geworden. Hij constateerde datlaatsteslechts. Vol vuur stortte Den Uyl zich in de verkiezingsstrijd, verdedigde het kabinetsbeleid, ontvouwde her en der in het land plannen voor de toe- komst wanneer het tweede kabinet-Den Uyl de al klaar liggende hervor- mingswetten zou gaan realiseren en genoot van de debatten met Hans Wiegel, Van Agt of Marcus Bakker, de communist die zo scherp uit de hoek kon komen. Totdat de gijzelingen in de trein bij De Punt en de school in Bovensmilde een abrupt eind aan de campagne maakten en de 373 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 374 verkiezingen moesten plaatsvinden terwijl heel Nederland via de beeld- buis angstig en gefascineerd naar een leeg weiland keek met een stil- staandetreinaandehorizon. De opkomst was hoog op die 25ste mei, 87,5 procent, en het vertrou- wen dat een oplossing voor deze crisis bij Den Uyl in goede handen was, was al niet minder groot.De PvdA behaalde een historische verkiezings- zege, tien zetels winst, en kwam op 53 zetels. Het cda kreeg er 49, een meer dan de drie partijen afzonderlijk in 1972 hadden behaald. Op het eerste gezicht niet indrukwekkend, maar die ene zetel winst betekende wel dat de spiraal naar beneden, die het beeld bij de confessionelen al meerdantienjaarhadbepaald,voorheteerstwasdoorbroken.Ookdeli- berale oppositie deed het goed,de vvd die,onder de joyeuze leiding van HansWiegel stevig was tekeergegaan tegen sinterklaas Den Uyl,behaalde 28 zetels, zes zetels winst. D66 kon met acht zetels (een winst van twee) weer een beetje meepraten.De kleine linkse partijen leden verlies,ook de ppr die in april besloten had niet mee te doen aan nog een kabinet met hetcda. Veel stemmen van ‘klein links’ waren naar Den Uyl en de PvdA ge- gaan, die nu de grootste fractie in de Tweede Kamer had, voor het eerst groter dan de drie christen-democratische ‘bloedgroepen’ samen. Hoe- wel er geen feest gevierd kon worden in verband met de gijzelingen, ver- keerde de PvdA natuurlijk in een overwinningsroes.‘De uitslag’,aldus de politicoloogVan Praag,‘werd door alle media en door bevriende en niet bevriende politici uitgelegd als een nadrukkelijke wens van de kiezers omtoteentweedekabinet-DenUyltekomen.DedoordePvdAgewenste legitimatie (...) om door te gaan als regeringspartij onder leiding van DenUylhaddendekiezersopovertuigendewijzeverstrekt.’1 Ook bij het cda waren ze echter dik tevreden. De nieuwe groepering stond definitief op de kaart als derde politieke stroming naast socialisten en liberalen. De neergang die in de jaren sinds de Nacht van Schmelzer niet te stuiten had geleken en die volgens menigeen alleen maar kon uit- lopenophetverdwijnenvanpartijvormingopbasisvangeloofuitdeNe- derlandse politiek,was tot staan gebracht.Getransformeerd tot één cda bleken de drie confessionele partijen nog altijd een plek in het centrum van het politieke bestel in te nemen en vormden ze een machtsfactor van belang.Deze consolidatie versterkte bij diegenen in het cda die zich met het kabinet-Den Uyl nooit hadden kunnen identificeren, de wil om niet nogmaals‘onder het juk van de rooien’door te gaan.De verkiezingscam- 374 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 375 pagne die het cda gevoerd had, speelde in een aantal opzichten op dit sentiment in. Daar was om te beginnen het door lijsttrekkerVan Agt ge- lanceerde ‘ethisch reveil’,een nogal multi-interpretabel begrip. Het be- grip duidt op de noodzaak van een moreel herstel van de samenleving, die in conservatieve ogen aan het afglijden was door de vrijere seksuele moraal, abortus, pornografie, verdovende middelen, etcetera. Van Agt had zich inderdaad‘door die abortuskwestie’ laten inspireren tot de no- tievaneenethischreveil,almoestdatreveilmeeromvatten‘danalleende bescherming van het leven in al z’n stadia, inclusief vóór de geboorte’.2 Anti-revolutionairen alsAantjes wilden onder de noemer‘ethisch reveil’ primair de aandacht vragen voor de strijd tegen armoede en onrecht die hijinzijn‘Bergrede’hadaangestipt. Het was echter de lijsttrekker die de toon aangaf.Campagnevoorlich- ter PietvanTellingenzat naastVanAgt toendieopeen persconferentiede term ‘ethisch reveil’ introduceerde.Van Tellingen: ‘Hij had het hele ver- haal zelf geschreven in een nachtelijk uur.Misschien heeft hij er met Piet Steenkamp over gebeld, maar verder heeft niemand daar tevoren inzage in gehad.Dankzij dat ethisch reveil en z’n wat merkwaardige,archaïsche manier van spreken heeft hij zich een grote populariteit weten te verwer- ven bij de traditionele protestanten in Groningen,Friesland,Drenthe,de Alblasserwaard, enzovoorts. Hij was werkelijk van alle markten thuis. Ik hebmeegemaaktdathijinhetzuidenvanLimburgsprak.Hijhadeense- rieus verhaal voorbereid, maar ontdekte dat dat helemaal niet werkte. Het bier ging rond, de mensen hadden zin om een feestje te bouwen. Toen is hij gewoon grappen en grollen gaan maken over Joop den Uyl en de PvdA en die mensen braken de zaal af, zo prachtig vonden ze dat. Als hijinhethogenoordensprak,hieldhijeenbuitengewoonernstigbetoog met veel christelijke uitgangspunten, en dan waren ze ook enthousiast. Echt, de man is totaal onderschat, niemand begreep op dat moment dat hijbezigwashetcdatereddeneneenechtgezichttegeven.’3 Van Agt zelf blikte ook met voldoening op zijn vuurproef als politiek leider terug.‘Het was een enorm succes,ik had van m’n levensdagen niet kunnen bevroeden dat ik ooit door zo velen zo luidruchtig en intens zou worden toegejuicht. Ik was er verbluft over, hoor, en beduusd. Het was opvallend in die tijd hoe sterk in het electoraat waarop het cda mikte de anti-PvdA- maar vooral de anti-Den Uyl-stemming was. Ik verbaasde me daarover, want Joop was toch eigenlijk een aardige man. Het strekt mijniettoteerdatikmetdatgeconstateerdehevigesentimentwelaande 375 Den Uyl-revisie 18-01-2008 10:08 Pagina 376 dans ben gegaan, ik heb het voluit uitgenut en daardoor ook nog ver- sterkt,datiswaar.MijngevechttegenBloemenhove,datvondendemen- senfantastisch!Erwasbijnaniemanddiezei:uiteindelijkhebjetochver- loren, ze zeiden: je hebt de goede strijd gestreden en ook dat heb ik me laten welgevallen.Interessant was dat,anders dan je zou verwachten,die emotie minstens zo sterk in het gereformeerde smaldeel leefde als in de katholiekehoek.Mijngrootsteverbazingindiecampagneisgeweestm’n bezoek aan Staphorst.Ik vond het gewaagd,een rooms-katholiek die een optreden doet in Staphorst, ik vreesde voor lawijt en onmin. Maar hele- maal niet! Als een vorst ben ik in Staphorst ontvangen. En dat had heel veelmetdieabortuskwestietemaken.’4 Terwijl Van Agt bezig was zichzelf uit te vinden als – populistisch – politicus en al polariserend tegen de PvdA de harten en geesten van de cda-achterban veroverde, was in de top van het cda de stoelendans om posities volop gaande.Een dag na de verkiezingen moest de nieuwe frac- tie haar leiding kiezen.Van Agt werd uiteraard fractievoorzitter. Aantjes rekende erop dat hij als eerste vicevoorzitter zou worden gekozen, maar totzijnontstelteniskoosdekatholiekemeerderheidvoorAndriessen.De