VERHANDELINGEN DER KONINKLIJKE NEDERLANDSE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN, AFD. LETTERKUNDE NIEUWE REEKS - DEEL 75 - No. 3 ZUID-AFRIKA'S EERSTE OPENBARE VERZAMELING OP HET GEBIED VAN KUNST EN ETNOLOGIE 1764-1821 SCHENKERS: VON DESSIN, JAM ES CO OK, JAMES KING WITH A SUMMARY IN ENGLISH D.BAX NORTH-HOLLAND PUBLISHING COMPANY - AMSTERDAM, LONDON - 1970 INHOUD I. DANK EN ERKENNING 5 II. INLEIDING 7 III. SOHILDERIJEN 12 IV. ETNOLOGISOHE EN NATUURHISTORISOHE VOORWERPEN 45 V. PENNINGEN, MUNTEN, CEYLONS GOBDELMES EN UITRUSTINGSTUKKEN VAN SmON VAN DER STEL • . • • • 75 VI. BOEKGRAVURES MET KUNSTWAARDE 88 VII. NABESOHOUWING ••••••••• 95 VIII. DE GESOHIEDENIS VAN HET KOSTERSHUIS 98 IX. SOHILDERIJEN AAN DE KAAP IN DE 18DE EEUW 112 X. GEDRUKTE EN GESOHREVEN SOHILDERIJENOATALOGI, KAAPsTAD 1851-1903 133 XI. ADDENDUM 135 XII. REGISTER OP PERSOONSNAMEN 136 XIII. SUMMARY IN ENGLISH 141 XIV. ILLUSTRATIES -ILLUSTRATIONS . 154 I DANK EN ERKENNING Erkentelijk ben ik jegens mejuffrouw J. Davies, ds. A. P. Smit, dr. T. H. Barry, dr. W. Schneewind, prof. dr. M. Bokhorst, dr. A. M. L. Robinson, de heer J. C. Quinton en de heer F. Jooste voor hun toestemming te mogen gebruikmaken van respectievelijk het Kaaps Archief, het Archief van de Nederduits-Gereformeerde Kerk, het Archief van het Zuidafrikaanse Museum, het Archief van het Cultuurhistorisch Museum, het Archief van het Nationale Kunstmuseum, de Von Dessin-verzameling en Mricana­ verzameling in de Zuidafrikaanse Bibliotheek (vroeger genoemd Zuid­ afrikaanse Openbare Bibliotheek), de Mendelssohnbibliotheek en het Acten­ kantoor, alle te Kaapstad. Tevens jegens hun staf die steeds bereid was mij inzage te verlenen in de verlangde documenten en boeken. Mejuffrouw P. Sellicks van de Mendelssohnbibliotheek en mejuffrouw E. M. Shaw van het Zuidafrikaanse Museum moeten hier speciaal genoemd worden. Ook aan personen die mij op een of andere wijze geholpen hebben bij het behandelen van een onderwerp, ben ik dank verschuldigd. Hun namen worden in dit boek bij die onderwerpen vermeld. Het zijn de dames dr. A. J . Böeseken, J. Davies, A. Elliott, dr. M. A. P . Meilink-Roelofsz, B. Paap en E. M. Shaw; en de heren dr. J. Bouws, B. A. L. Cranstone, Ch. F. Feest, J. F. Ferreira, Q. B. Hendy, prof. E. H. Holzapfel, P. A. Hulley, R. Marcus, E. W. Read, dr. A. T. Schuitema Meijer, P. T. Toussaint van Hove, B. W. E. Veurman, J. C. Visagie, Th. Welz, ds. A. J. van Wyk en dr. A. Wypkema. Bijzonder dankbaar ben ik aan mijn vrouw voor het vertalen in het Engels van de in het Nederlands geschreven samenvatting. Ten zeerste waardeer ik de hulp, verleend door de directie van de Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz en van de Deutsche Staats­ bibliothek, beide te Berlijn, bij het verkrijgen van een fotokopie van het rapport over de bibliotheek van Von Dessin, opgesteld door ds. J. P. Serrurier voor commissaris-generaal J. A. de Mist en gedateerd 23 november 1804 (Ms. Germ. 887, bI. 64r-65v). Een woord van dank ook aan de directrice van het Kaaps Archief voor haar toestemming tot het opnemen van foto's aanwezig in dit archief (nrs. 2, 3, 4 en 5). Tevens aan de beheerders van de volgende musea en bibliotheken te Kaapstad voor hun toestemming tot het doen maken en publiceren van foto's van schilderijen, gravures, penning en munten, en etnologische voorwerpen aanwezig in hun verzamelingen: het Nationale Kunstmuseum ' (nrs. 9, 10 en 11); de Zuidafrikaanse Bibliotheek (nrs. 12, 13, 14, 15 en 16); het Cultuurhistorisch Museum (ms. 17, 18, 19, 20, 21 en 22); het 6 Zuidafrikaanse Museum (ms. 24, 27, 29, 30, 31 en 32); en de Mendelssohn­ bibliotheek (ms. 23, 25, 26 en 28); aan de conservatrice der Stichting Atlas Van Stolk te Rotterdam voor haar toestemming tot het maken en reproduceren van een foto van een tekening (nr. 6); en aan de heer H. R. Benecke, Kliprivier, Transvaal, voor zijn toestemming tot het vervaardigen en publiceren van foto's van een schilderij (nrs. 7 en 8). Bovendien aan de Universiteit van Kaapstad voor het betalen van de onkosten verbonden aan het doen maken van de meeste van deze foto's (die van de penning en de munten werden gratis door het Cultuurhistorisch Museum verschaft). II INLEIDING Er is al vrij veel geschreven over de bibliotheek die Joachim Nicolaas von Dessin, onderkoopman en secretaris van de weeskamer in Kaapstad, in 1761 bij testament aan de kerk schonk 1), maar vrijwel niets over de schilderijen, "Rariteiten", penningen en munten die hij aan dit geschenk toevoegde, en in het geheel niets over de merkwaardige etnologische voorwerpen, die, gegeven door anderen, bij het legaat van Von Dessin een plaatsje kregen. Ook op het feit dat er zoveel boeken in de Dessiniaanse Verzameling zijn met gravures van artistieke waarde, is nog nauwelijks de aandacht gevestigd. Deze schilderijen, etnologische voorwerpen, penningen, munten en boeken met artistieke gravures vormden de eerste openbare verzameling in Zuid-Afrika op het gebied van kunst en etnologie. In dit boek volgen gegevens die ik erover bijeengebracht heb. Von Dessin is in 1704 in Rostock geboren. Zijn vader was een tijd lang officier in Zweedse dienst. Joachim Nikolaus kreeg een goede opvoeding en bezocht het koninklijke Joachimthalsche Gymnasium te Berlijn. In 1726 trad hij als soldaat in dienst van de V.O.C., en in april 1727 kwam hij met het schip "De Ketel" aan de Kaap. In 1729 werd hij daar aan­ gesteld als assistent op de "Sekretarye van Justitie". In 1735 promoveerde hij tot boekhouder van de Compagnie, en in 1743 tot onderkoopman. Bovendien was hij van 1737 tot 1757 secretaris van de weeskamer. Ook oefende hij een tijd lang het beroep uit van notaris. Hij trouwde in 1730 met de aan de Kaap geboren Christina Ehlers. Hun enig kind, het dochtertje Barbara Theresia, werd in 1731 geboren en overleed in 1750. De moeder stierf in 1752 en Von Dessin zelf op 18 september 1761. 2) 1) Over Von Dessin en zijn bibliotheek leze men in de eerste plaats: J. L. M. Franken. 'n Kaapse huishoue in die 18de eeu uit Van Dessin se Briefboek en Memoriaal. Argief.jaarboek vir Suid·Afrikaanse Geskiedenis lIl, deel I (1940), bI. 2 vlgg. D. H . Varley. Joachim '/JOn Dessin and his book coUection. Kwartaalblad van die Suid·Afrikaanse Biblioteek. Deel 16 (1961-62), bI. 8 vlgg. D . H. Varley. Joachim van Dessin. 1704-1761. Suid·Afrikaanse Biblioteke. Amptelike orgaan van die Suid·Afrikaanse Biblioteekvereniging. Deel 29 (1961-62), bI. 83 vlgg. O. H. Spohr. Joachim Nikolaus van Dessin, der Vater der Kapländischen Büchereien. Behaim­ Blätter. Jaargang 2 (1962), bI. 6 vlgg., 27. R. F. M. Immelman. Joachim van Dessin. Die man en sy boekery. In: Die Suid·Afrikaanse Biblioteek. Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse. 1818- 1968. Bydraes aangebied by geleentheid van die honderd·en­ vyftigjarige bestaan, onder redaksie van C. Pama. Kaapstad 1968, bI. 15 vlgg. 2) In het N.G. Kerkarehief vond ik dat "Barbara. van Dessein" in juli 1750 begraven werd (18/13. Journaal D'Ao 1746 tot 1750), en "de huijsvrouw van Sr. Dessin" in november 1752 (18/14. Journaal D'Ao 1751 tot 1755). 8 ZUID-AFBIKA'S EERSTE OPENBARE VERZAMELING Von Dessin was één van de vele 18de-eeuwse Duitse immigranten die geheel Kapenaar werden. Hij werd lid van de Nederduits-Gereformeerde Kerk. Zijn Memoriaal schreef hij in het Nederlands. De meeste van zijn bewaard gebleven brieven zijn ook in het Nederlands gesteld, zelfs de brief van 25 juli 1736, gericht aan de predikant Joachim Ernst Müller, te Plön, in het Duitse Sleeswijk-Holstein, waarin hij schrijft dat hij graag brieven ontvangt "in deese afgeleegene uijthoek der aarde, ofte ongetwijffelt van africa, waarinne ik door de wonderbaare voeringe des almoogende gelijd, en naar desselfs goedertierenthijd in 't tijdelijke vernoegelijk geseegent ben." 3) De meeste boeken in zijn bibliotheek zijn in Nederland gedrukt. Treffend kenschetst in 1788 de Duitse officier Karl Baron von Wollzogen deze immigranten als hij van hen schrijft dat zij "nach und nach die hiesigen Sitten so angenommen haben dass man sie für N ationalholländer halten soUte". 4) De Zweedse botanicus Anders Sparrman beweerde zelfs dat hij zich in 1772 niet met Duits aan de Kaap verstaanbaar kon maken. 5) Volgens de notulen van de kerkeraad van 13 october 1761 ontving de Nederduits-Gereformeerde Kerk te Kaapstad uit de nalatenschap van Von Dessin o.m. ,,3856 Boeken en Manuscripten", ,,32 ps door dit CoUegie (d.i. het Collegie van Heeren Weesmeesteren) uytgekoose Schilderijen", "Eenige Rariteiten in zoort", ,,17 ps Silvere Medailles", ,, 123 Ps groote diversse Silvere munten", ,,103 Ps Middelsoort diversse Silvere munten", "lI8 Ps kleijne diversse Silvere munten", en "Eenige ps diversse kopere munten". 6) Uit de notulen van 7 october 1761 blijkt dat er onder deze 8) Zie voor Memoriaal en Brief Boek ons boek, bI. 112. 4) Briefe de8 Herrn von Wurmb und de8 Herrn Baron von WoUzogen auf ihren Reuen nach Afrika und Ostindien in den Jahren 1774-1792. Gotha 1794, bI. 302. Nationalholländer betekent hier zoveel a.ls echte Hollanders. Vergelijk het gebruik van dit woord in de volgende passage uit het dagboek van een Frankforter dame die in de zomer van 1765 Nederland bezocht. Met een vriendin nam ze deel aan een maaltijd in een hotel te Rotterdam: "Bei der Tafel waren wir zwei Frauenzimmer allein unter lauter Herren. Es waren rechte national-Holländer; sie behielten alle die Hute auf dem Kopfe und Helen wie hungrige Adler über die SchÜBBeln her, so dasz wir das Nachsehen hatten" (DaDl8S. Haagsche omtrekken. Haarlem z.j., bI. 63). 5) A. Sparrman. Reize naar de Kaap de Goede Hoop, de landen van den Zuidpool, en rondom de waereld,. doch voornaam lijk in de landen der Hottentotten en Kafferen ,. in de jaren 1772-1776 gedaan.