Tradycje patriotyczne elementem kształtowania zbiorowej świadomości historycznej w II Rzeczypospolitej Biblioteka kwartalnika „Niepodległość i Pamięć”, tom IV Rada redakcyjna serii wydawniczej dr Janusz Gmitruk dr Tadeusz Samborski dr Tadeusz Skoczek dr Andrzej Stawarz Muzeum Niepodległości w Warszawie jest instytucją kultury Samorządu Województwa Mazowieckiego Jolanta Załęczny Tradycje patriotyczne elementem kształtowania zbiorowej świadomości historycznej w II Rzeczypospolitej Redakcja Tadeusz Skoczek Warszawa 2017 prof. dr hab. Janusz Odziemkowski Publikację recenzowali prof. dr hab. Andrzej Szwarc Natalia Roszkowska Projekt okładki Na okładce wykorzystano pocztówkę ze zbiorów Muzeum Niepodległości (MN P-4329) © © Copyright by Jolanta Załęczny 2017 Copyright by Muzeum Niepodległości 2017 ISBN: 978-83-65439-03-1 Muzeum Niepodległości al. Solidarności 62, 00-240 Warszawa Wstęp Stanisław1 Piasecki pisał w roku 1936 na łamach tygodnika „Prosto z Mostu” , że o budowaniu wielkości narodu decyduje przede wszystkim wola wielkości. Choć trudno odmówić mu racji, to jednak nie można po- minąć znaczenia pamięci, historii, kultywowania tradycji oraz szacunku dla dokonań przodków. Dlatego tak ważna w życiu narodu jest dbałość o patriotyczne wychowanie kolejnych pokoleń. Szczególnie istotne było to w okresie braku własnej państwowości, a potem, popatriotyzm, roku 1918, Ojczyzna, w odbu- tradycjadowującej się Rzeczypospolitej. patriotyzmu W każdym czasie w życiu narodu polskiego słowa: miały nadrzędne znaczenie. Pojęcie związane jest z miejscem urodzenia czy zamieszkania, z szeroko rozumianym domem rodzinnym, narodem, Ojczyzną. To właśnie przywiązanie do Ojczyzny na- kazywa ło Polakom w różnym czasie służyć krajowi, a w razie potrzeby cierpieć i umierać w jego obronie. Oczywiście rozumienie istoty służby Ojczyźnie wynikało z aktualnej sytuacji i przekładało się na bardzo różne działania. W okresie zaborów była to zarówno walka zbrojna i udział w po- wstaniach, jak i praca organiczna, czyli działalność na niwie kultury czy gospodarki. W czasie I wojny światowej patriotyzm wyrażał się w służbie w Legionach oraz przedsięwzięciach mających na celu pozyskanie wspar- Zadanie, które nas czeka 1cia dla sprawy polskiej w kręgach politycznych Zachodu. Szczególnej treści S. Piasecki, , „Prosto z Mostu. Tygodnik Literacko-Artystyczny” 1936, nr 46, s. 1. 5 nabrało jednak to pojęcie w II Rzeczypospolitej. Do jego zdefiniowania można wykorzystać sformułowanie Władysława Stróżewskiego, który Ojczyznę i patriotyzm pojmuje jako: „dynamiczną strukturę aksjologiczną, przeznaczoną do urzeczywistnienia obiektywnych, zwłaszcza społecznych wartości. Jako taka stanowi duchową wspólnotę osób, przenikniętych tymi samymi ideałami2 i uznającymi ucieleśnienie tych ideałów za swoje naczel- ne zadanie” . Takie definiowanie patriotyzmu idealnie pasuje do czasów międzywojennych, kiedy tak ważna była gotowość do obrony kraju oraz aktywne budowanie jego podstaw, od materialnych po wartości duchowe. W tym okresie szczególnego znaczenia nabrało kultywowanie tradycji pa- triotycznych i wykorzystanie ich do kształtowania zbiorowej świadomości historycznej społeczeństwa polskiego. Przełożyło się to na wiele aspektów postaw.społecznego działania, poczynając od wychowania patriotycznego w ro- dzinie, szkole, organizacji, po obchody rocznic czy kreowanie wzorców Wychowanie patriotyczne odgrywało wówczas – i niezmiennie odgry- wa – istotną rolę w życiu 3społeczeństwa. Dziś, tak jak i wtedy, staje się częścią kultury ojczystej , przygotowuje człowieka do przyswajania wychowania.i świadomego korzystania z dorobku kultury narodowej. Znajomość i po- szanowanie tradycji patriotycznych było i jest nadal istotnym elementem Powyższe rozważania mają uzasadnić potrzebę analizy tego zagadnie- nia, które nie tylko nie traci nic ze swej aktualności, ale nabiera szczegól- nej roli w świecie współczesnym, w którym stale trwa dyskusja na temat wartości, roli historii, szacunku dla tradycji, potrzeby patriotycznego wy- chowania. Pomimo ciągłego rozwoju, poszukiwania nowych rozwiązań, w każdym czasie konieczne jest korzystanie z nauki, jaką niesie ze sobą historia narodu i państwa. Pozwala to na świadome kształtowanie postaw i wychowywanie kolejnych pokoleń, które stają się aktywnymi członkami społeczeństwa i twórcami jego szeroko rozumianej kultury. Utwierdzamy się więc w przekonaniu, że historia jest nauczycielką4 życia, której głów- ną misją jest przekazywanie wiedzy o przeszłości . Tak traktowano hi- storię w każdejKilka refleksji epoce, o patriotyzmie doszukując się w niej źródeł trwania i wiedzy 2 Wartości i ich znaczenie w życiu człowieka Wartości – człowiek – sens 3 W. Stróżewski, , Kraków 2006, s. 3. K. Popielski, , [w:] , red. K. Popielski, Lublin 41994, s. 62. Choć pojawiają się też wątpliwości. Wystarczy przywołać zasadne zapewne pytania stawiane przez Marię Dąbrowską-Partykę: „Historia nie jest nauczycielką życia – oto bezradna i sceptyczna mądrość naszego wieku.Jad złejCzy pamięcipamięć może czegoś nauczyć, przed czymś uchronić, dać świadectwo prawdzie? Jaka to będzie prawda i jaki z niej pożytek? Czy potrafimy odkryć, do czego był i jest zdolny człowiek?”; M. Dąbrowska-Partyka, Pamięć, „Znak” społeczna 1995, nr 5, s.Encyklopedia 38. A z drugiej socjologii strony można powtórzyć tu za Barbarą Szacką stwierdze- nie Patricka Huttona, że jednak „historia jest oficjalnie uznaną i honorowaną przez społeczeństwo pamięcią”; B. Szacka, , [w:] , t. 3, Warszawa 2000, s. 53. 6 o zachodzących przemianach w społeczeństwach, a przede wszystkim wzorców postaw. Niniejsza publikacja traktuje o wybranych zjawiskach życia społeczne- go składających się na szeroko rozumiany obraz tradycji patriotycznych obecnych w II Rzeczypospolitej, które wywarły istotny wpływ na kształto- wanie zbiorowej świadomości historycznej. Analiza tematu oparta została na metodzie problemowej, co pozwoliło stworzyć przejrzystą strukturę treści podzielonych na rozdziały tematyczne. W tym miejscu może pojawić się zarzut nie tylko niewyczerpania tematu, ale także wybiórczego potrak- towania treści. Autorka ma jednak świadomość, że nie jest możliwe uję- cie tych zagadnień w sposób całościowy, a co za tym idzie wyczerpujący. Przykładem rola Kościoła w kształtowaniu pamięci historycznej i postaw patriotycznych. Temat został tu zaledwie zasygnalizowany, a ponieważ jest bardzo obszerny, z pewnością wymaga odrębnego przeanalizowania. Założeniem przyświecającym autorce było wskazanie wiodących treści i ukazanie głównych aspektów kształtowania świadomości historycznej pod wpływem szeroko rozumianej obecności tradycji patriotycznych w ży- ciu społeczeństwa polskiego w latach 1918–1939. Rozważania na temat miejsca i roli, jaką odgrywały tradycje patriotyczne w kształtowaniu świa- domości historycznej w tym okresie zostały skupione wokół kilku zagad- świadomość,nień, które stały pamięć się podstawą historyczna, do tradycjewydzielenia czy patriotyzmposzczególnych rozdziałów. Jako punkt wyjścia posłużyło zdefiniowanie niezbędnych pojęć, takich jak: , co stanowi treść Lelewelarozdziału I. Podstawą były tu opracowania teoretyczne, a także refleksje badaczyRoszkowskiego dziejów.5 Z grona tych drugich6 warto przywołać choćby7 JoachimaLudwik ,. Michała8 Bobrzyńskiego , Stefana Kieniewicza , Wojciecha 9 . Rangę podłoża historycznego dostrzegał socjolog świadomości,Krzywicki Analiza licznych opracowań teoretycznych nasuwa refleksję, że pojęcie często różnie objaśniane,10 zawszepamięci sprowadza zbiorowej się do konkret- nego systemu ocen czy wartości . W rozważaniach dotyczących stosunku Dzieła 5do historii Dziejenie można Polski w zarysie pominąć zagadnienia . Zdaniem 6 J. Lelewel, Historyk, t. 7, Warszawa a świadomość 1961. narodowa 7 M. Bobrzyński, Najnowsza historia Polski, Warszawa 1914–1993, 1977. , 1914–1945 8 S. Kieniewicz,Studia socjologiczne , Warszawa 1972. 9 W. Roszkowski, t. I , Warszawa 1995. 10 L. Krzywicki, , Warszawa 1951. Człowiek,Taki punkt świadomość widzenia i dominujespołeczeństwo. w poglądach Splątane Jerzego korzenie Topolskiego, współczesnej Jerzego psychologii Maternickiego,O świadomości. Jana Pomorskiego Wybrane zagadnieniaczy Andrzeja Szpocińskiego. Ich opracowania zostały omówione w rozdziale I. Warto też przywołać W. Werner, , [w:] , red. M. Wojtowicz-Dacka, L. Zając-Lamparska, Bydgoszcz 2007, s. 17−39. 7 większości badaczy zachodzi bardzo ścisła korelacja między przeszłością a aktualnymi11 postawami społecznymi warunkowanymi właśnie pamię- cią . Ona bowiem decyduje o tożsamości. Na przestrzeni dziejów wszyscy badacze zgodnie akcentowali znaczenie pamięci, dostrzegając w niej siłę (św. Augustyn) i motyw do działania (Pascal). Dla właściwego12 kształtowania świadomości i pamięci niezbędne są jej nośniki oraz elementy wzmacniające przekaz historyczny, jakimi niewąt- pliwie są mity, organizujące „pewną część 13świadomości społecznej, która nie została zorganizowana w innej formie” . Mity są odpowiedzią na spo- łeczne zapotrzebowanie na określone wartości. Mamy więc „mity pozytyw-. ne, jak te sławiące Polaków jako naród dzielny i kochający wolność, i mity14 patriotyzm.negatywne, powodujące ciągłe zwady i zasklepiające nas w przeszłości” Analiza podanych powyżej pojęć jest niezbędna dla zdefiniowania hasła. Zagadnienie to jest tematem opracowań Jacka Woronieckiego,15 Barbary Jedynak, Bogdana Suchodolskiego, Józefa Marii Bocheńskiego W narracji rozdziału I główny nacisk położony został na rozumienie przeszłości jako punktu wyjścia do budowania wartości współczesnych. Przeszłość postrzegana jako wydarzenia, miejsca i ludzie