View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk brought to you by CORE provided by Radboud Repository PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/95225 Please be advised that this information was generated on 2017-12-06 and may be subject to change. Gebruiker: TeldersCommunity Eerlijk is eerlijk Wat een liberaal van de staat mag verwachten en van zichzelf moet vergen Marcel Wissenburg (voorzitter), Fleur de Beaufort, Patrick van Schie en Mark van de Velde Prof.mr. B.M. Teldersstichting Den Haag, 2011 Gebruiker: TeldersCommunity Prof.mr. B.M. Teldersstichting Koninginnegracht 55a 2514 AE Den Haag Telefoon (070) 363 1948 Fax (070) 363 1951 E-mail: [email protected] www.teldersstichting.nl Copyright © Teldersstichting – Den Haag Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Zetwerk en druk: Oranje/Van Loon B.V. ISBN/EAN: 978-90-73896-48-2 Trefwoorden: liberalisme, eerlijkheid, rechtvaardigheid, beloningen, belastingen, strafrecht, internationale orde Prijs: € 17,50 Gebruiker: TeldersCommunity Voorwoord Op 1 december 1994 vierde de Teldersstichting haar veertigjarig bestaan met een symposium ‘Liberalisme, conservatisme en communitarisme’. In de jaren daar- voor hadden de ‘communitaristen’ (gemeenschapsdenkers) school gemaakt, voor- al in de Verenigde Staten, met de bewering dat het liberalisme door het individu centraal te stellen en door zich in de politiek te richten op wetten en procedures, te leeg is om een samenleving de benodigde samenhang te verschaffen. Tijdens het symposium van de Teldersstichting wees ik op een stroming binnen het libera- lisme – die van de Schotse moralisten – waarin wel degelijk veel waarde wordt toe- gekend aan deugden als de ‘smeerolie van de samenleving’. In april 1996 werkte ik dit verder uit in een bijdrage aan de discussie over moraal in het dagblad Trouw. Ik maakte daar een onderscheid tussen sociale deugden en individuele deugden. Mijn betoog luidde dat juist de individuele deugden – bijvoorbeeld moed, ijver, spaarzaamheid en rechtvaardigheid of eerlijkheid – voor het goed functioneren van een samenleving van het grootste belang zijn. Maar ik schreef ook dat voor ve- len een leven in deugdzaamheid te hoog gegrepen is: ‘De mens is niet deugdzaam.’ Dat hadden de Schotse moralisten in de achttiende eeuw ook al vastgesteld. Misschien wel de beroemdste onder hen, David Hume, schreef in het essay ‘Of the origin of government’: ‘All men are sensible of the necessity of justice to main- tain peace and order; and all men are sensible of the necessity of peace and order for the maintenance of society. Yet, notwithstanding this strong and obvious ne- cessity, such is the frailty or perverseness of our nature! it is impossible to keep men, faithfully and unerringly, in the paths of justice. Some extraordinary circum- stances may happen, in which a man finds his interests to be more promoted by fraud or rapine, than hurt by the breach which his injustice makes in the social union. But much more frequently, he is seduced from his great and important, but distant interests, by the allurement of present, though often very frivolous temptations. This great weakness is incurable in human nature.’ Daarom was een regering nodig, zodat mensen toch werden bewogen tot ‘justice’. In de Nederlandse politiek opereren linkse partijen al decennialang alsof zij het monopolie op rechtvaardigheid bezitten. Rechts (waaronder de liberalen dan wor- den gerekend) mag misschien goed zijn in het verdienen en beheren van het geld, zo wordt schoorvoetend toegegeven, maar links is onmisbaar om ervoor te zorgen dat het geld rechtvaardig wordt verdeeld. Rechts mag dan veel aandacht hebben voor veiligheid in de samenleving, links zou nodig zijn om ervoor te zorgen dat recht en orde op een rechtvaardige wijze worden gehandhaafd. Deze claim van links is niet alleen hoogst aanmatigend, en roept dus veel irritatie op, zij is boven- dien pertinent onjuist. I Gebruiker: TeldersCommunity De VVD rekent ‘sociale gerechtigheid’ al vanaf de oprichting in 1948 tot haar liberale beginselen; later noemde zij dit ‘sociale rechtvaardigheid’. Maar zij heeft steeds de gedachte bestreden dat rechtvaardigheid wordt gediend door een over- heid die middelen herverdeelt, die burgers verantwoordelijkheden uit handen neemt en die zich in de criminaliteitsbestrijding een zachte heelmeester toont. Vaak is het precies andersom. De auteurs die aan de voorliggende bundel hebben bijgedragen laten met tal van voorbeelden zien dat ‘linkse’ rechtvaardigheid vaak ronduit oneerlijk uitpakt. Zo is progressieve belastingheffing, ooit door de liberaal Nicolaas Pierson geïntro- duceerd, gegrond op de gedachte dat de sterkste schouders ook het beste de zwaar- ste lasten kunnen dragen. Eind negentiende eeuw viel die gedachte waarschijnlijk goed te verdedigen; een groot deel van de bevolking had immers amper financiële draagkracht. Maar met het fors stijgen van de welvaart en de verdere uitbouw van de ‘progressie’ in het stelsel, is deze vorm van belastingheffing voor de hardwer- kende Nederlander steeds oneerlijker gaan werken. Mark van de Velde wijst er in een van zijn bijdragen aan de bundel op dat een Nederlander die meer gaat ver- dienen soms gebukt gaat onder een marginaal belastingtarief van maar liefst 75%. Of, om een andere greep te doen in de door de auteurs gegeven voorbeelden: in de negentiende eeuw was humanisering van het strafrecht ongetwijfeld een daad van rechtvaardigheid. Maar inmiddels heeft het late en lichte ingrijpen van de overheid tegen plegers van (ernstige) misdaden, een hoogst onrechtvaardige situ- atie geschapen. Slachtoffers van ernstige misdrijven die – terecht – genoegdoening verlangen, ervaren het onbestraft blijven van de daders of de oplegging van een taakstraf als oneerlijk. En hoe eerlijk is het eigenlijk tegenover jeugdige daders als zij niet tijdig naar het rechte pad worden verwezen, maar pas op hun gedrag worden aangesproken op een moment dat er van het pad van de criminaliteit nog amper een weg terug is? Het door linkse ‘rechtvaardigheid’ ingegeven beleid van pappen en nathouden, van middelen schuiven en verantwoordelijkheden wegschuiven, heeft een zware wissel op onze samenleving getrokken. Niet alleen omdat het grote, moeilijk op te lossen problemen heeft gecreëerd maar ook omdat het bij veel burgers een belang- rijke notie heeft aangetast: eerlijk duurt het langst. Die burgers bekruipt eerder het gevoel dat een eerlijk optredende overheid veel te lang op zich laat wachten. Voor liberalen heeft eerlijkheid alles te maken met burgers en gezagsdragers aan wie een grote mate van vrijheid wordt toevertrouwd, in de wetenschap dat zij daar op een verantwoordelijke manier gebruik van (moeten) maken en dat zij voor hun gedra- gingen zonodig verantwoording dienen af te leggen. Vrijheid werkt niet zonder verantwoordelijkheid en verantwoordelijkheid werkt niet zonder het afleggen van verantwoording. II Gebruiker: TeldersCommunity Het curatorium van de Teldersstichting is zeer ingenomen met deze studie waarin de vier auteurs laten zien hoe eerlijkheid, rechtvaardigheid en liberalisme onver- brekelijk met elkaar samenhangen. Bovendien geven de auteurs op verschillende terreinen indicaties van concrete politieke wijzigingen waartoe een eerlijke liberale benadering zou kunnen leiden. Het curatorium is van oordeel dat Eerlijk is eerlijk. Wat een liberaal van de staat mag verwachten en van zichzelf moet vergen een belang- wekkende materie aansnijdt, en dat het een publicatie betreft die bij uitstek ligt op het terrein waarop de Teldersstichting zich heeft te bewegen en meerwaarde kan bieden. Het curatorium heeft dan ook met waardering het besluit tot publicatie genomen. Dit betekent niet dat de curatoren eenstemmig alle overwegingen en conclusies van de auteurs onderschrijven. Wel zijn zij ingenomen met alle in deze bundel opgenomen beschouwingen als gewichtige en doorwrochte bijdragen aan een diepgaand debat in liberale en bredere kring over de grondtrekken van een eerlijker politiek en van een eerlijke samenleving. De curatoren zeggen dus graag dank aan de auteurs – Marcel Wissenburg, Mark van de Velde, Fleur de Beaufort en Patrick van Schie – voor het goede en belangrijke werk dat zij hebben verzet. Ongetwijfeld zullen hun bijdragen de komende tijd het nodige stof doen op- waaien in en buiten de VVD. Verschillende elementen uit de bijdragen nodigen daarnaast echter uit tot nadere studies, die de Teldersstichting in de toekomst zou kunnen verrichten. Namens het curatorium van de Prof.mr. B.M. Teldersstichting Frits Bolkestein November 2010 III Gebruiker: TeldersCommunity Gebruiker: TeldersCommunity Inhoudsopgave Voorwoord I Inhoudsopgave V Aanleiding en inleiding 1 1. Liberalisme, eerlijkheid en rechtvaardigheid 5 1. Inleiding 5 2. Twee soorten eerlijkheid 7 3. De liberale canon 21 4. Liberale eerlijkheid, eerlijke liberalen 23 5. Tot slot 46 2. Markt en macht: de moraal van economische vrijheid 47 1. Inleiding 47 2. Markt en moraal 48 3. Arbeidsmarkt 56 3. Van vereffening naar verdeling: eigendom en belasting in liberaal perspectief 69 1. Inleiding 69 2. Verdelende rechtvaardigheid