Spis treści 1 SUROWCE ERATYCZNE W KAMIENIARSTWIE SPOŁECZEŃSTW WCZESNOAGRARNYCH NIŻU POLSKIEGO (IV – III tys. przed Chr.) 2 Spis treści Fundacja Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Społeczeństw Kujaw STUDIA I MATERIAŁY DO DZIEJÓW KUJAW – NIŻU POLSKI 11 Spis treści 3 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Prahistorii Piotr Chachlikowski SUROWCE ERATYCZNE W KAMIENIARSTWIE SPOŁECZEŃSTW WCZESNOAGRARNYCH NIŻU POLSKIEGO (IV – III tys. przed Chr.) Poznań 2013 4 Spis treści Pracę do druku opiniował Prof. dr hab. Lech Czerniak Redakcja Łukasz Bernady Tłumaczenie na język angielski Tomasz Olszewski Autorzy rycin i fotografii: Piotr Chachlikowski Marta Chachlikowska Marcin Maciejewski Adriana Romańska Piotr Osiecki Barbara Stoma Bogdan Walkiewicz Wydanie publikacji dofinansowane przez: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Fundację Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu © Copyright by Piotr Chachlikowski, 2013 © Copyright by Garmond Oficyna Wydawnicza, Poznań 2013 Wydanie I Poznań 2013 ISBN 978-83-89250-88-9 ISSN 0860-7710 Garmond Oficyna Wydawnicza ul. Wrocławska 20/18, Poznań 61-838, tel./fax 61 852 40 62, 605 354 925 e-mail: [email protected] www.garmond.net.pl Spis treści 5 Mojej Córce Marcie 6 Spis treści Spis treści 7 Spis treści Wstęp ....................................................................................................................................................................................... 9 Rozdział 1 Ogólna charakterystyka surowców narzutowych zbadanych w rejonie Ziemi Lubuskiej i Kujaw ...... 19 Rozdział 2 Podstawy metodyczne badań surowców eratycznych ..................................................................................................... 28 Rozdział 3 Surowce eratyczne zbadane na Pojezierzu Lubuskim ................................................................................................. 40 3.1. Położenie fizyczno-geograficzne oraz uwarunkowania geomorfologiczne stanowiska ........... 40 3.2. Charakterystyka litostratygraficzna stanowiska ..................................................................................... 42 3.3. Charakterystyka surowców eratycznych. Prezentacja wyników badań .................................................... 46 Rozdział 4 Surowce eratyczne zbadane w rejonie Kujaw ........................................................................................................................... 60 4.1. Ogólna charakterystyka surowców narzutowych ........................................................................................ 60 4.2. Wybrane elementy uwarunkowań przyrodniczych Kujaw ................................................................ 63 4.3. Delimitacja obszaru badań ................................................................................................................................................... 69 4.3.1. Kontekst przyrodniczy wyboru powierzchni próbnych .......................................................... 69 4.3.2. Kontekst osadniczo-kulturowy wyboru powierzchni próbnych ........................................... 79 4.4. Bruki morenowe znad Jeziora Pakoskiego .................................................................................................................. 97 4.5. Charakterystyka surowców eratycznych. Prezentacja wyników badań ...........................................106 Rozdział 5 Przewidywana frekwencja surowców eratycznych w rejonie Kujaw ................................................................129 Rozdział 6 Zasób surowców eratycznych w rejonie Kujaw. Perspektywa mezoregionu osadniczo-kulturowego ..........137 6.1. Założenia metodyczne. Prezentacja danych wyjściowych ..................................................................................138 6.2. Próba oszacowania prawdopodobnego zasobu surowców eratycznych w rejonie Kujaw ...................145 6.3. Próba oszacowania przewidywanego prawdopodobnego zasobu surowców eratycznych w rejonie Kujaw ..........................................................................................................................................160 Rozdział 7 Zasób surowców eratycznych w rejonie Kujaw. Perspektywa wytypowanych powierzchni próbnych .......172 7.1. Pr óba oszacowania prawdopodobnego zasobu surowców eratycznych na obszarach powierzchni próbnych .....................................................................................................................................................................................174 7.2. Pr óba oszacowania przewidywanego prawdopodobnego zasobu surowców eratycznych na obszarach powierzchni próbnych .................................................................................................................188 Rozdział 8 Kamieniarstwo późnoneolitycznych społeczeństw Kujaw .....................................................................204 8.1. Specyfikacja źródeł kamieniarstwa społeczności kultur późnoneolitycznych ...............................205 8.2. Użytkowanie surowców skalnych na Kujawach w późnym neolicie ..........................................255 8.2.1. Struktura surowcowa ...............................................................................................................................255 8.2.2. Struktura funkcjonalna ................................................................................................................ 256 8 Spis treści 8.2.3. Użytkowanie surowców skalnych w aspekcie typologiczno-funkcjonalnym ................... 260 8.2.3.1. Tylopogiczno-funkcjonalny aspekt zróżnicowania struktury surowcowej ..........260 8.2.3.2. Surowcowy aspekt zróżnicowania struktury narzędziowej ................................... 263 Podsumowanie. Zasobność fennoskandzkich surowców eratycznych a praktyki kamieniarskie późnoneolitycznych społeczności Niżu Polskiego (Kujaw) ......................................................................... 265 Bibliografia ............................................................................................................................................................ 282 Spis tabel ....................................................................................................................................................299 List of Tables .........................................................................................................................................................................303 Spis rycin ................................................................................................................................................................ 307 List of Figures ........................................................................................................................................................ 313 Spis fotografii ........................................................................................................................................................ 319 List of Photographs .............................................................................................................................................. 321 Summary. Erratic Raw Materials in the Stone Implement Production of Early Agrarian Societies in the Polish Plain (from the 4th - 3rd. C. BC) .........................................................................................................323 Wstęp 9 Wstęp bszar Niżu Polskiego ze względu na swoje dla pradziejowych mieszkańców tego obszaru do- uwarunkowania geologiczne (np. Z. Chur- stępny pod ręką rezerwuar surowca, lecz także był ska O1978; R. Galon 1967; 1972a; 1972b; R. Galon, dla tej ludności podstawowym, a do czasów wczesno- R. Roszkówna 1967; S. Gilewska 1999; S. Kozarski, historycznych jedynym miejscowym źródłem pozy- B. Nowaczyk 1999; B. Krygowski 1958; 1961; 1972; skiwania kamienia3. Nie dziwią więc dotychczasowe L. Roszko 1968) z natury jest pozbawiony złóż pier- ustalenia, iż społeczności zasiedlające w przeszłości wotnych znakomitej większości użytkowanych wielkodolinny pas Niżu Polskiego, a w szerszym w przeszłości niekrzemiennych surowców skal- odniesieniu – ogół populacji areału rzeźby młodo- nych1. Występujący tutaj – podobnie jak i na innych glacjalnej, uzyskiwały surowiec do produkcji kamie- terenach będących w zasięgu ostatniego plejstoceń- niarskiej przede wszystkim poprzez eksploatację skiego zlodowacenia kontynentalnego – kamienny lokalnych zasobów skał eratycznych4 (np. P. Cha- materiał eratyczny (narzutowy)2 nie tylko stanowił chlikowski 1989; 1990b; 1991b; 1992b; 1994d; 1994e; 1 Tradycyjnie ujmowanych jako kamienne (por. np. P. Chachlikowski 1997b; A. Prinke, J. Skoczylas 1978; 1985, s. 58; J. Skoczylas 1993, s. 51; J. Skoczylas, A. Prinke 1979, s. 100; 1987), tj. skał magmowych, większości osadowych i metamorficz- nych (A. Bolewski, W. Parachoniak 1982; A. Bolewski, M. Turnau-Morawska 1963). 2 W geologii plejstocenu i holocenu eratykiem (z łac. erro, -as, -are – błądzić, wałęsać się) określa się różnej frakcji fragment skały litej przywleczony przez nasuwający się lądolód podczas kolejnych plejstoceńskich zlodowaceń konty- nentalnych, a następnie osadzony (akumulowany) w glinie lodowcowej i osadach fluwioglacjalnych w pewnej odległości od miejsca, skąd został pobrany (włączony w obręb masy lądolodu). Dla skał eratycznych (synonimicznie narzutowych, czyli narzutniaków; w pracy używam zamiennie obu tych terminów), występujących w osadach polodowcowych Polski, obszarami odpowiadających