1 T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ERMENİ MESELESİ’NDE İRAN’IN ROLÜ VE OSMANLI – İRAN İLİŞKİLERİNE ETKİLERİ (1876–1909) Tezi Hazırlayan Gökhan BOLAT Tezi Yöneten Prof. Dr. M. Metin HÜLAGÜ Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi Aralık 2010 KAYSERİ 2 T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ERMENİ MESELESİ’NDE İRAN’IN ROLÜ VE OSMANLI – İRAN İLİŞKİLERİNE ETKİLERİ (1876–1909) Tezi Hazırlayan Gökhan BOLAT Tezi Yöneten Prof. Dr. M. Metin HÜLAGÜ Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi Bu çalışma Erciyes Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından SBD–08–570 no’lu proje ile desteklenmiştir. Aralık 2010 KAYSERİ i ii ÖNSÖZ 19. yüzyılın başlarına kadar Osmanlı Devleti içinde oldukça iyi koşullarda yaşayan Ermeni toplumu, 1789 Fransız İhtilali ile ortaya çıkan miliyetçilik düşüncesinin çok uluslu devletlerde yaşayan azınlıklar üzerindeki etkisi, Avrupalı devletlerin bu azınlıkları kendi politikalarında bir araç olarak kullanmaya başlaması ve Osmanlı Devleti’nin eski gücünü kaybetmesi gibi nedenlerle yüzyıllardır yaşadığı Osmanlı Devleti içindeki konumunu sorgulamaya başlamıştır. Bu sorgulama 1877–1878 Osmanlı Rus Savaşı’ndan sonra önce özerklik daha sonra ise bağımsızlık fikrine dönüşmüş ve bunu gerçekleştirmek için Osmanlı Devleti’ne karşı isyan etmeye başlamışlardır. 1890 Erzurum İsyanı ile başlayan isyanlar Birinci Dünya Savaşı sırasında techir edilmelerine kadar sürmüştür. Osmanlı topraklarında başlayan bu isyanlar sırasında Osmanlı–İran sınır bölgesinde bulunan İran Azerbaycanı toprakları Ermeni tarihçi Louise Nalbandian’ın ifadesiyle Ermeniler açısından adeta bir Mekke olmuştur. Kafkasya’dan ve Osmanlı topraklarından gelen isyancı Ermenilerle bunlara destek veren İran Ermenileri burada teşkilatlanmışlardır. Hatta Tebriz, Salmas ve Dilman’da silah fabrikaları ve atölyeler kurarak silah imal etmişler, bu silahları Anadolu’ya geçirerek isyanlara katılmışlardır. Yapılan bu çalışma üç bölümden oluşmakta olup birinci bölümde İran coğrafyanın genel özellikleri ve özellikle Ermenilerin faaliyetlerinin yoğunlaştığı İran Azerbaycanı bölgesi ve İran Ermenilerinin tarihî, kültürel, sosyal, ticarî ve dinî özellikleri ele alınmıştır. İkinci bölümde, Osmanlı Devleti’nde Ermeni isyanlarının başlaması, isyanları hazırlayan sebepler ile İran’daki Ermenilerin, örgütlenme, silahlanma ve yardım faaliyetleri, İran’dan Osmanlı topraklarına yapılan saldırılar ve Osmanlı–İran sınır bölgesindeki Ermeni–Kürt mücadeleleri anlatılmıştır. Üçüncü bölümde ise Ermeni Meselesi’nde İran’ın tavrı ve bu tavrı etkileyen etkenler, İranlı bazı devlet ve din adamlarının Ermeniler lehine faaliyetleri, İran’ın Ermenilere verdiği destekler ve bunun Osmanlı–İran ilişkilerine olan etkileri ifade edilmiştir. En sonunda ise İran’daki Ermenilerin faaliyetleri, Ermeni Meselesi ve İran’dan Osmanlı topraklarına yapılan saldırılarla ilgili basında çıkan haberler ortaya konulmuştur. iii Bu çalışmayı hazırlanmamda herkesten çok emeği olan, Yüksek Lisans ve Doktora eğitimimin her aşamasında benden desteğini esirgemeyen danışmanım ve hocam Sayın Prof.Dr. M. Metin Hülagü’ye sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca yazım sürecindeki değerli tavsiyeleriyle çalışmanın şekillenmesine büyük emeği olan Sayın Doç.Dr. Gülbadi Alan’a, teşekkürü bir borç bilirim. Çalışmanın tashihinde desteklerini esirgemeyen Sayın Prof.Dr. Ali Aktan ve değerli meslektaşlarım Öğr.Gör.Dr. Abdulkadir Dağlar ve Okt.Dr. Ahmet Tanyıldız’a da müteşekkirim. Gökhan BOLAT Kayseri 2010 iv ERMENİ MESELESİ’NDE İRAN’IN ROLÜ VE OSMANLI–İRAN İLİŞKİLERİNE ETKİLERİ (1876–1909) Gökhan BOLAT ÖZET Osmanlı Devleti’nde 19. yüzyılın ikinci yarısında başlayan Ermeni isyanlarında Osmanlı–İran sınırı ve İran toprakları Anadolu’ya yapılan saldırılarda yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Bunun çeşitli sebepleri olsa da en önemlisi İran Devleti’nin Ermenilerin bu faaliyetlerine engel olmaması ve bazen de bunları desteklemesidir. İran’ın Ermenilere karşı bu tutumunda iki önemli etken bulunmaktadır. Birincisi, Ermeni Meselesi’nin ortaya çıkmasında etkili olan İngiltere ve Rusya’nın İran üzerindeki etkileri ve ikincisi de Osmanlı ve İran arasında yüzyıllardır devam eden bazı sorunlardır. Bu sorunların başlıcaları, hudud meselesi, hudud üzerindeki aşiretler sorunu ve Şii–Sünnî rekabetidir. İran içinde özellikle Tebriz, Salmas, Hoy, Makü ve Urmiye’de örgütlenen Ermeni komitacılar, burada gerekli hazırlıkları yaptıktan sonra Osmanlı–İran sınırını kolaylıkla geçerek Anadolu’daki isyan faaliyetlerine katılmışlardır. Ayrıca yine bu bölgelerden Osmanlı içindeki Ermenilere, silah ve teçhizat taşıyarak isyanların daha da büyümesini sağlamışlardır. Osmanlı Devleti, İran tarafından gelen bu saldırılara karşı İran hükümetini birçok defa uyarmasına rağmen bir sonuç elde edememiştir. Bu yüzden sınırın korunması için, askerî bazı tedbirler almıştır. Bunlardan biri de sınır boyunca Hudud Taburu’nun kurulmasıdır. Buna rağmen saldırıların kesilmemesi üzerine 1905–1909 arasında İran içindeki Vezne, Lahican ve Savuçbulak’a askerî harekâtlar düzenlenerek buralar ele geçirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Ermeni Meselesi, İran, Osmanlı Devleti, Kürtler v THE ROLE OF IRAN IN THE ARMENIAN ISSUE AND ITS EFFECTS ON THE OTTOMAN–IRANIAN RELATIONS (1876–1909) Gökhan BOLAT ABSTRACT Ottoman–Iranian border and Iranian territory was used intensively during the attacks in Anatolia in the Armenian revolts, starting in the second half of the 19th century in the Ottoman State. There are various reasons for this, but the most important one is that the Iranian government did not interfere with these activities of the Armenians and sometimes supported them. There are two important factors in this attitude of Iran towards the Armenians. The first one is the effects of Great Britain and Russia, which were effective the emergence of the Armenian question, in Iran. The second one is some problems continued for centuries between the Ottoman and Iran States. Some of these problems are; the border issue, the tribes on the border and Shiite–Sunni rivalry. The Armenian fedayis organized in Iran, especially in Tabriz, Salmas, Khoy, Maku and Urmia, participated in the activities of the rebellion in Anatolia by passing easily the Ottoman–Iran border, after making the necessary preparations here. In addition, they have provided the growth of revolts even more carrying weapons and equipment from these regions to the Armenians in the Ottoman territories. The Ottoman State was unable to get a result even though it warned the Iran government many times against these attacks coming from Iran. Therefore, the Ottoman State took some military measures to protect the borders/boundry between the two countries. One of these measures was the establishment of the Border Battalion along the border. Despite all these measures, the attacks did not end and Vezne, Savujbulak and Lahijan seized by organized military actions between the years of 1905–1909 in Iran. Key words: Armenian Issue, Iran, Ottoman State, The Kurds vi İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.........................................................................................................................i ÖZET.......................................................................................................................... iv ABSTRACT ................................................................................................................ v KISALTMALAR ........................................................................................................ x GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM İRAN COĞRAFYASI VE ERMENİLER 1.1. İRAN COĞRAFYASI............................................................................................ 6 1.1.1. İran Coğrafyası’nın Tarihteki İsimleri ................................................................. 6 1.1.2. İran Coğrafyasının Genel Özellikleri................................................................... 7 1.1.3. İran Azerbaycanı................................................................................................. 9 1.1.3.1. Tebriz............................................................................................................. 10 1.1.3.2. Urmiye ........................................................................................................... 14 1.1.3.3. Hoy................................................................................................................ 15 1.1.3.4. Makü.............................................................................................................. 17 1.1.3.5. Salmas............................................................................................................ 19 1.1.4. 19. Yüzyılın Sonu ve 20. Yüzyılın Başlarında İran’ın Demografik ve Toplumsal Yapısı ......................................................................................................................... 21 1.1.4.1. İran’ın Demografik Yapısı.............................................................................. 21 1.1.4.2. İran’ın Toplumsal Yapısı................................................................................ 24 1.2. İRAN ERMENİLERİ........................................................................................... 25 1.2.1. Tarihi Ermenistan ve İran Ermenileri................................................................. 25 1.2.2. Osmanlı–İran Savaşları ve Ermeniler ................................................................ 26 1.2.3. Şah I. Abbas Dönemi ve İran Ermeni