Ks. Adam Romejko (ur. 1971), teolog i politolog, od 20 lat duchowny Archidiecezji Gdań- Adam Romejko skiej. Studiował w Gdańsku i Innsbrucku. Wykładowca w Gdańskim Seminarium Du- chownym (2004-), Instytucie Nauk Politycznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego (2005-2007) i Instytucie Politologii Uniwersytetu Gdańskiego (2007-). W latach 2009-2014 redaktor naczelny „Studiów Gdańskich”. W polu jego zainteresowań badawczych znajduje Adam Romejko się fenomen migracji, związana z nim problematyka polonijna (w tym kwestie duszpaster- skie) oraz wypracowana przez francuskiego antropologa i literaturoznawcę René Girarda teoria mimetyczna. Polacy w Wielkiej Brytanii: Więcej informacji nt. działalności naukowej i duszpasterskiej Autora można znaleźć w wi- trynie internetowej www.romejko.edu.pl. Tam również dostępne jest niniejsze opracowa- interpretacja mimetyczna nie (zakładka Wybrane publikacje). Polacy w Polacy „Zakorzenione w powszechnej opinii przekonanie o «dobrym imigrancie», który ciężko pracuje za małe pieniądze, zostało w tej pracy zaprezentowane z perspektywy stabilizującej funkcji, którą pełni mimetyczna Brytanii:Wielkiej interpretacja on w ramach brytyjskiej codzienności. Polscy «przeciętniacy», którzy wykorzystując opierające się na mimetyzmie ludzkie pragnienia chętnie integrują się w szerokiej masie społecznej a co za tym idzie nie powodują większych problemów, pełnią ważną funkcję kozłów ofiarnych, na których barki można zrzucić ujawniające się tam konflikty społeczne”. Ks. prof. dr Józef Niewiadomski (fragment recenzji) „Dochodzenie do prawdy w rozprawie Polacy w Wielkiej Brytanii: interpretacja mimetyczna jest (…) trochę odmienne niż w opracowaniach typowo historycznych. Zawiera ona tyleż ważkiego materiału historycznego, ile bardzo cennych ustaleń teologiczno-politologicznych. Poruszanie się na pograniczu tych dwóch fundamentalnych dziedzin badań jest także znaczącym characteristicum całej bogatej twórczości naukowej ks. Adama Romejki, a w szczególności recenzowanej tu rozpra- w y ”. Ks. prof. dr hab. Edward Walewander (fragment recenzji) ISBN 978-83-7631-606-2 Polacy w Wielkiej Brytanii Adam Romejko Polacy w Wielkiej Brytanii: interpretacja mimetyczna Tuchów 2015 Recenzenci ks. prof. dr hab. Edward Walewander Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II ks. prof. dr Józef Niewiadomski Leopold-Franzens-Universität Innsbruck Korekta Alina Popławska Na okładce Piccadilly Circus w Londynie nocą fot. Adam Romejko © Adam Romejko Deklaracja o wersji pierwotnej Opracowanie zostało opublikowane w wersji papierowej i elektronicznej (www.romejko.edu.pl). Wersją pierwotną jest wydanie papierowe. Skład, druk i oprawa Poligrafia Redemptorystów ul. Wysoka 1 33-170 Tuchów tel.: 14 652 55 73 e-mail: [email protected] ISBN 978-83-7631-606-2 „Zachowanie się ludzi nie jest uzależnione od tego, co rzeczywiście zaszło, lecz od ich interpretacji przeszłości”. René Girard, Rzeczy ukryte od założenia świata „Typowym środowiskiem Polaków za granicą jest to, które do przesady kocha Polskę i w tym duchu stara się wychować swoje dzieci. Ale tylko na zewnątrz. Wewnątrz każdy ma swoje myśli, których nie ujawnia czy też nie potrafi ich przed nikim ujawnić. Nawet przed sobą samym”. Sławomir Mrożek, Baltazar. Autobiografia Moim Braciom Romanowi i Wojciechowi Wstęp Do zjawisk cywilizacyjnych należy migracja. Człowiek od zarania dziejów znajduje się w drodze, do czego nawiązuje łacińskie określenie homo viator. Badając przyczyny migracji przywołuje się przede wszystkim pragnienie zmia- ny życiowej sytuacji – w odniesieniu do przestrzeni materialnej oraz duchowej. U podstaw decyzji o emigracji leżą często czynniki dramatyczne, które przyspie- szają życiowy bieg jednostek decydujących się na opuszczenie rodzinnych stron, np. społeczne rozchwianie związane z prowadzonymi działaniami wojennymi, klęski głodu a także epidemie. Nierzadko powodem emigracji jest panująca w opuszczanym kraju sytuacja polityczna, która zmusza do szukania wolności i osobistego zrealizowania poza ojczystymi stronami. Wśród czynników, które postrzega się jako podstawę ruchów migracyjnych, są także te o charakterze ekonomicznym, stąd przekonanie, że większość emigrantów to ci „za chlebem”. Spoglądając pozytywnie na zjawisko migracji wskazuje się chętnie, że wiąże się z nim ubogacenie kulturowe osób w nim uczestniczących. Przypominając powiedzenie „podróże kształcą” zwraca się uwagę na poszerzanie intelektualnych oraz duchowych horyzontów, na kształtowanie się postawy tolerancji oraz posza- nowania dla tego, co inne, a także na zdobywanie nowych – w tym zawodowych – doświadczeń. Z migracją powiązane są także zjawiska negatywne – trudności ujawniające się przy wchodzeniu w nową przestrzeń społeczno-polityczną, które najczęściej wynikają z niedoborów natury językowej, brak akceptacji ze strony mieszkańców kraju przyjmującego, wykorzystywanie (głównie ekonomiczne), tęsknota za rodzinnymi stronami itd. Badając fenomen migracji przywołuje się jej wielowarstwowość – różne przy- czyny, odmienne drogi, które wiodą na obcą ziemię, wreszcie różnoraki sposób wchodzenia i funkcjonowania w ramach społeczności przyjmującej. Mając świa- domość, że z perspektywy jednostkowej uzasadniona jest opinia o unikatowości procesów związanych z migracją, to spoglądając na nią z punktu widzenia grupy należy zauważyć ujawniające się w przeszłości i obecnie prawidłowości. Przysta- walność oraz powtarzalność procesów i zjawisk można dostrzec badając polską emigrację, także tę na Wyspach Brytyjskich. Dzieje emigracji polskiej do Wielkiej Brytanii obejmują blisko dwa stulecia. W XIX w. wpływały na nią wydarzenia polityczno-militarne – powstanie listo- padowe, Wiosna Ludów, wojna krymska oraz powstanie styczniowe – a także (szczególnie pod koniec stulecia) nędza materialna, która wypychała Polaków za ocean. Ze względu na brak środków finansowych decydowali się na osiedlenie w „połowie drogi”, tj. w Wielkiej Brytanii. 8 WSTĘP Myślicielem, który akcentuje powtarzalność zjawisk społeczno-politycznych oraz ich przystawalność – niezależnie od czasu i miejsca ich występowania (motyw transkulturowości) – jest francuski antropolog i literaturoznawca René Girard. W wypracowanej teorii, która określana jest od mającego dla niej konstytutywne- go znaczenia fenomenu naśladownictwa teorią mimetyczną, bądź uwzględniając ważny aspekt ludzkiej kultury, którym jest ofiara, teorią mimetyczno-ofiarniczą, nie analizuje on w intensywny sposób zjawiska migracji. Wyraźną styczną pomiędzy jego koncepcją a kwestią migracji jest motyw obcego, który stanowi istotny element teorii mimetycznej. Wprawdzie Girard nie zajmuje się tym, co polityczne w dzisiejszym rozumieniu tego zagadnienia, to jednak wyraźnie od- nosi się do mechanizmów, które stoją u początku ludzkich instytucji. Ponieważ wiąże je z rzeczywistością ofiary, wydawać się może, że to temat na rozważania natury teologicznej. Faktycznie ofiara jest mocno zakorzeniona w dyskursie natury politycznej. Celem rozprawy jest prezentacja teorii mimetycznej jako narzędzia badawcze- go mającego zastosowanie w analizie zjawiska migracji. Zrealizowane zostało to na przykładzie społeczności polonijnej w Wielkiej Brytanii. Hipotezą badawczą pracy jest twierdzenie, że teoria mimetyczna jest narzędziem poznawczym, dzię- ki któremu możliwe jest głębsze spojrzenie z politycznego punktu widzenia na kwestie migracyjne, w tym w odniesieniu do polskiej diaspory. Autor rozprawy nie stawia sobie za priorytetowy cel apologii myśli Girardowskiej, lecz – jako przekonany o jej intelektualnej atrakcyjności – wskazuje na jej użyteczność w badaniach polonijnych. Droga do tego wiedzie nie poprzez „prymitywne” przy- łożenie teorii mimetycznej do kwestii polskiej społeczności w Wielkiej Brytanii, lecz przez rodzaj Girardowskiej wrażliwości, czy też Girardowski model myślenia („Girardowskie okulary”), który umożliwia przenikliwsze uchwycenie niuansów badanej rzeczywistości. Szukając rozwiązania powyższej hipotezy przedstawiona została najpierw teo- ria mimetyczna – czym ona jest, jakie są jej główne założenia oraz najważniejsze pojęcia, przede wszystkim pragnienie mimetyczne i mechanizm kozła ofiarnego. Następnie wskazano na aspekty polityczne, które są obecne w myśli René Girar- da, oraz na recepcję jego idei dokonaną przez świat nauki za granicą i w Polsce. Odnosząc się do funkcjonowania Polonii brytyjskiej zaprezentowana została specyfika Wielkiej Brytanii jako kraju przyjmującego, ogniwa kontaktów pol- sko-brytyjskich od średniowiecza do czasów współczesnych oraz geneza i dzieje tamtejszej społeczności polonijnej. Będąc wyposażonym w narzędzie badawcze, jakim jest teoria mimetyczna, przeanalizowane zostały powieści i filmy fabularne, w których pojawia się kwestia Polonii brytyjskiej. Najpierw zaprezentowano ich treść, a następnie uporządkowano je według tematycznego klucza inspirowanego teorią mimetyczną. Taki klucz posłużył również do przedstawienia oraz analizy WSTĘP 9 informacji odnoszących się do wczoraj i dziś polskiej diaspory w Wielkiej Bryta- nii – jej relacji do kraju wyjścia i kraju osiedlenia, a także w odniesieniu do samej siebie – z perspektywy jednostek ją tworzących oraz ogółu. Obok zastosowania w monografii jako metody badawczej teorii mimetycznej wykorzystano także elementy poznania historycznego socjologicznego, psychologicznego, politolo- gicznego oraz teologicznego. Prezentując Polonię brytyjską z perspektywy mimetycznej autor opracowania nie odkrywa „nowego świata”. Korzysta ze wcześniejszych badań politologicznych i teologicznych, w których podjął kwestię Polonii brytyjskiej w kontekście