Memoires 1975-1976 Willem Oltmans bron Willem Oltmans, Memoires 1975-1976. Papieren Tijger, Breda 2006 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/oltm003memo20_01/colofon.php © 2013 dbnl / Willem Oltmans Stichting 1 Leningrad 15 oktober 1975 Hotel de l'Europe Genia Makarova, mijn tolk, en ik werden vanmorgen op het station afgehaald door Valéry Balynov van het plaatselijke APN-kantoor.1 Hij droeg deze keer een corduroypet en zag er als altijd bleek en verpieterd uit. De muziek die over de perrons schalde was weer zo luid dat we elkaar moesten toeschreeuwen. We waren in de Rode Pijl Express door een corpulente conductrice ruw gewekt. Ze kwakte een pot thee neer in mijn slaapcabine - ik zorg altijd dat ik een slaapplaats alleen heb - en zette de radio keihard aan om zeker te zijn dat ik op zou staan om het geluid de nek om te draaien. Onze eerste ontmoeting was met de architect ir. Yuri Vasiliev, die nadere bijzonderheden verschafte over de universiteitsstad die op 45 kilometer afstand van hier wordt gebouwd. Hij werd bijgestaan door professor Igor Famin en een andere architect Vladimir Maslov, die alle maar gewenste details invulden. Ik vroeg professor Famin of er ook met de psychologie van toekomstige studentengeneraties rekening werd gehouden bij het ontwerpen van een universiteitsstad. ‘Alle architecten zijn ook een beetje psycholoog,’ antwoordde hij. ‘Ik ben kunstenaar,’ viel architect Maslov in de rede. ‘Veel mensen hebben geen belangstelling voor psychologie.’ ‘Dat is juist zo jammer,’ zei ik, ‘want de psyche is misschien wel het kernpunt waar alles om draait. Kunt u de betekenis van een traan in een oog uitleggen?’ ‘Dat is een filosofische vraag en waarom zouden wij die stellen wanneer we een traan niet kunnen verklaren,’ kwam als antwoord. ‘Wij moeten onze jeugd juist vaststaande begrippen meegeven. Er zal geen tragedie meer in de stijl van Hirosjima komen.’ ‘Ik zou niet willen dat anderen in mijn geestesleven rommelen,’ zei een van de heren. ‘Zelfkennis is bij ons een andere zaak dan bij u in het westen,’ aldus de ander. 1 Zie ook Memoires 1974-1975, voor nadere details over ervaringen met Valéry en diens vrienden. Willem Oltmans, Memoires 1975-1976 2 We hebben daarop de heren maar verlaten. We hadden madame Elena Tatarskaya gevraagd ons in het hotel te bezoeken omdat ik haar, als beloofd, een exemplaar van de Putnam-editie van mijn Grenzen aan de groei wilde aanbieden. Zij was eerst naar de kamer van Genia gebracht om de gebruikelijke ‘instructies’ te ontvangen, zodat alles wat daarna zou gebeuren eigenlijk geen waarde meer had. Om 15.00 uur ontmoetten we Dimitri Paryguine, een lokale sociaal-psycholoog, zo werd mij gezegd. Ik vroeg hem waarom men deze twee taken van wetenschap eigenlijk in een adem noemde. ‘Dat is een heel moeilijke vraag,’ antwoordde hij. ‘Ik geloof ook niet dat men dit overal door elkaar haalt, hier in Leningrad in ieder geval niet.’ ‘Waar houdt de sociologie op en begint de psychologie of is het andersom?’ ‘Tussen die twee wetenschappen in ligt juist de sociale psychologie. De grenzen zijn niet duidelijk, hoewel een afbakening van terreinen de laatste jaren duidelijker is geworden. Er zijn twee tendensen: sociologie en psychologie als twee zuivere wetenschappen beschouwen of beide in elkaar te laten overlopen (...). Het is meer en meer noodzakelijk geworden de mens in zijn groep te bestuderen, waarbij de psychologie uitgangspunt is en de sociologie de richting aangeeft. De psychologie richt zich op de mens als individu in de samenleving, terwijl de sociologie het belang van het individu en zijn collectieve bezigheden onder de loep neemt. Die twee lijnen komen ergens in een punt samen en dat is sociale psychologie.’ ‘En zogenaamde “individual psychology”?’ ‘Hierbij houdt men zich bezig met ieder mens afzonderlijk.’ ‘Denkt u dat voor de doorsnee journalist politiek interessanter is dan psychologie?’ vroeg ik. ‘Ik denk dat hier geen tegenstelling bestaat, want in de politiek spelen ook psychologische factoren mee. Psychologische factoren kunnen bijvoorbeeld zijn: in welke mate psychologische omstandigheden van sociale groepen meespelen in de politiek of kennis van de sociaal-psychologische stemming van groepen of psychologische factoren als leiderschap of het gedrag van de massa.2 Het is geen toeval dat in de werken ven Lenin een diepe analyse wordt gegeven van de psychologie van klassen of van de massa en dat die wordt afgezet tegen politieke houdingen en standpunten. Er bestaat immers zoiets als een revolutionaire 2 De lezer gelieve rekening te houden met het feit dat de vertalingen van Genia Makarova zijn. Willem Oltmans, Memoires 1975-1976 3 houding van de massa. Daarom is het geen juist uitgangspunt om te stellen dat politiek en psychologie tegenover elkaar zouden staan,’ aldus Paryguine. ‘Wat mij als journalist zorgen baart,’ zei ik, ‘is dat het er de schijn van heeft dat men, althans in de politiek, veel te weinig rekening houdt met psychologie. Voor journalisten geldt dit helemaal.’ ‘De journalist zal altijd op de eerste plaats politicus zijn. Maar tezelfdertijd zal een goede politicus niet zonder de psychologie kunnen opereren. Men zal al het maatschappelijk gebeuren in de wereld vanuit psychologisch oogpunt moeten bezien,’ reageerde Paryguine. ‘Ook de Apollo-Soyuz vlucht?’ ‘Natuurlijk heeft een dergelijk evenement een politieke, ideologische en psychologische betekenis.’ ‘Hoe zou u de psychologische kennis van wat zich in de wereld afspeelt samenvatten?’ vroeg ik. ‘Bijvoorbeeld met wat zich onlangs in Helsinki afspeelde. Het gaat om de graad van politieke inmenging in het sociale leven,’ zei Paryguine. ‘Hoe dit nader te bestuderen?’ ‘Daar kan ik u helaas weinig over zeggen. Men is niet veel verder gekomen dan zogenaamde Gallup- onderzoekingen te verrichten.’ ‘Professor A.N. Leontiev heeft me gezegd dat het grootste vraagstuk is hoe het individuele geweten met het sociale geweten in overeenstemming te brengen is.’ ‘Ik denk dat de sociale psychologie hierbij een toenemende rol zal gaan spelen in het hele systeem van maatschappelijke instituten en organisaties. Zij zal het psychologische klimaat gaan activeren. De studie van het individu zal altijd in het verband met zijn sociale verbindingen moeten worden bezien,’ zei Paryguine. ‘Toch denk ik dat er een wanverhouding bestaat, ook bij journalisten, tussen algemene kennis, misschien zelfs kennis van wetenschappelijke onderwerpen en waarachtige kennis van de mens zelf.’ Professor Paryguine zei onlangs onder de indruk te zijn geweest van de boeken van Alvin Toffler en Erich Fromm. Het werk van Erving Goffman of B.F. Skinner kende hij niet. Van Jean Piaget was hij uitstekend op de hoogte. ‘Maar kent u onze kinderpsycholoog, Igor Vigotsky? Of onze psycholoog Boris Ananiev, onze sociaal-psycholoog en historicus Boris Porschnev en onze vader van de behavioristen, Vladimir Bechterev?’ Ik begreep dat hij als patriot wilde zeggen dat de USSR haar eigen ge- Willem Oltmans, Memoires 1975-1976 4 leerden op deze terreinen kent. Maar toch, wanneer je de sovjetsamenleving zo een aantal weken in verschillende regio's gadeslaat, kun je je niet aan de indruk onttrekken dat men zich weinig bewust is van wat zich in de rest van de wereld afspeelt. ‘Marxisten,’ zei ik, ‘lijken primair op materiële vooruitgang gespitst; waar blijf je dan met de nieuwe marxistische mens?’ ‘In laatste instantie is dit waar. Maar dit betekent niet,’ aldus professor Paryguine, ‘dat de psychische kant van de mens generlei waarde zou hebben. De psyche heeft ook een bepaalde zelfstandige functie waar factoren van de samenleving en het milieu invloed op hebben.’ ‘En niet te vergeten de supercomputer in ons hoofd, het functioneren van de hersens.’ ‘Wat u nu zegt,’ antwoordde hij, ‘is niet origineel. U weet dat academicus Ivan Pavlov al lang geleden zei: “De wetenschap tracht honderden jaren mens en kunst te begrijpen, maar tot dusverre is de ziel van de ander duister gebleven”. Sigmund Freud zei eveneens dat de mens tenslotte geen baas was in eigen huis.’ ‘Om die reden blijft ook werkelijke detente tussen Oost en West een vrome wensdroom,’ reageerde ik. ‘Freud heeft het als grapje bedoeld. Freudianisme wordt hier serieus bekritiseerd. Trouwens eveneens in het buitenland, ook door het marxisme. Maar ik denk zelf veel na over de vraag of wij de problemen van sociaal-psychologische aard in de moderne samenleving of die van de technisch-wetenschappelijke revolutie kunnen benaderen langs sociaal-psychologische weg,’ aldus Paryguine. Onze volgende ontmoeting was met zes schrijvers van het literaire blad Aurora. De afspraak was op hun verzoek totstandgekomen, nadat zij het artikel over mij in Smena hadden gelezen. Ik ontmoette Valentin Golubev, Nathalia Grantseva, Alexander Shevelev (redacteur afdeling poëzie), Grigory Kaluzny (die in het uniform van Aeroflot-personeel verscheen), Vladimir Golovhashkin en Anatoly Belov. Het blad was twee jaar geleden opgericht en omvatte 80 pagina's. Vrijwel unaniem werd ontkend dat de wetenschap als een godin het leven van de USSR overheerste. Grigory: ‘Het blijft wel moeilijk boeken met een humanitaire richting te kopen. De meeste klassieken zijn bij hun verschijnen altijd vrijwel meteen uitverkocht. De oplagen zijn voldoende groot. Maar laatst wilde ik bijvoorbeeld een nieuwe uitgave van Mikhail Lermontov aanschaffen, maar het lukte niet. Zeker tweehonderd mensen hadden er de hele nacht voor in de rij gestaan.’ Willem Oltmans, Memoires 1975-1976 5 ‘Er was in het verleden grote behoefte aan ingenieurs, eigenlijk nog altijd. Tijdens de eerste vijfjarenplannen was er weinig tijd voor literatuur en cultuur. Maar sedert 1945 hebben we vrede gekend en heeft het publiek veel liefde opgevat voor deze takken van kunst. Vrijwel alle Russische gezinnen hebben een eigen bibliotheekje aangelegd. Neem onze dichter Sergei Yesenin (1895-1925). Er zijn miljoenen exemplaren van zijn werk gedrukt,’ aldus Alexander. Grigory, die piloot bleek te zijn, schreef aanvankelijk gedichten voor zichzelf. ‘Ik voelde me geïsoleerd en diep in mezelf weg verborgen; in mijn gedichten drukte ik me uit.