Meldalsgrensene for 500 år sidan Denne artikkelen skulle trykkjast i Årbok for Meldal historielag 2020, men ved ein feil kom berre første helvta med – og til overmål ein tidlegare versjon av teksten. Her er artikkelen slik han var meint å vera. I 15 ! var erkebisko" #lav Engelbrektsson "å visitas i %eldalen. Eit oversyn over sokne& grensene hadde kome bort, så erkebis"en tok vitnemål frå fem truverdige karar om kvar grensa gjekk. Denne hendinga fortel ein del om korleis samfunnet fungerte den gongen. På slu(en av mellomalderen vart det viktigare å ha ting skri)leg, og derfor vende bygdefolket seg til den fremste i landet – for den dansk&norske kongen heldt mest til i Danmark – for å få han til å stadfeste grensene. De(e vart dokumentert i ein tekst som vi kjenner frå seinare avskri)er. Den overleverte teksten I samband med vitnehøyringa vart det truleg se( o"" eit o*sielt dokument, for innleiinga er ty"isk for kunngjeringar frå den tida. +amstundes vart saka ført inn i kyrkjeboka. ,i kjenner teksten frå ei avskri) som sorenskrivar Peder -ruelssen eller skrivaren hans fekk gjort ikring 1./0, og som i sin tur er ei avskri) av grensene som 1den forrige soren& skriveren, +øvren 2laas, haver uddragen av %eldalens kjerkebog». +øren 2laas var soren& skrivar i #rkdalen tidleg "å 1.00&talet, medan Peder -ruelssen sat i 1. 0&åra fram til han vart avse( i 1.// e(er klagar frå allmugen. %eldalingane sa naturlegvis fram stadnamna "å det lokale talemålet si(. +å vart namna skrivne ned "å det danske skri)s"råket som var i bruk i Noreg "å 15 0&talet. +einare vart teksten skriven av minst to gonger før den 100 år yngre avskri)a vi kjenner. 5amvel om ein tekst vart avskriven ord for ord, var det vanleg å endre skrivemåten av kvart ord e(er det avskrivaren var van med. -eksten har altså vore gjennom 6eire ledd, med den faren for feil som det fører med seg, og det er tydeleg at mange av namna har vorte forvanska. Det har 7g funnest andre avskri)er av teksten, e(er det 8erhard +9høning, rektor ved katedral& skulen i -rondheim, fortel i boka Reise giennem en Deel af Norge :1;;<=. Han nemner 6eire skrivemåtar av nokre stadnamn, men moderniserer samstundes s"råket til si tids dansk. -eksten er trykt i Meldal bygdebok :band 1, s. 15/ f.=, men utan forklaring. Her følgjer derfor ei nokolunde ordre( omsetjing til nynorsk. Eg har endra såpass lite at teksten framleis gjev eit li( framandt "reg, slik den danske s"råkforma og dei tidvis snirklute formuleringane må ha gjort for folk den gongen. Eg har se( til eit "ar forklaringar i "arentes, medan dei o""havlege skrivemåtane av stadnamna står i klammer for å gje eit inntrykk av vanskane med tolkinga. Desse skrivemåtane er henta frå kjeldeutgåva Diploma- tarium Norvegicum, same tekst som bygdeboka gjev att, med nokre variantar frå +9høning. Eit "ar stadnamn som eg ikkje har kunna identi>sere eller modernisere, står i kursiv med o""havleg skrivemåte. ,i, Olav med Guds nåde, erkebis" i Trondheim og pavestolens utsending, gjer kunnig for alle at år e(er Guds byrd 15 !, laurdagen re( før kyndelsmesse, i Meldal +ide 1 av . i vår visitas, kom til oss meinige allmuge og klaga over at dei hadde mista av kyrkje& messeboka eit register på deira markeråer (grenser= mellom to punkt,1 og bad om at vi ville derfor høyre gamle menns herming e(er ordlyden i førnemnde register. Kom da fram 5 heiderlege menn som hei(e som here(er følgjer@ Halvor Eriksson på Aitjan [Fyti mC, Bjørn Jonsson på Mosbrunn [Mys!brynnC, Bjørn Matsson på Berg BBerghC, Olav Josteinsson på Hillstad [#yllestadtC og Tørris på Rikstad [RychstadtC, og rekna dei markeråene ord frå ord som here(er følgjer@ 2egynte først frå #egennycke B+9høning: #akens-viikeC, nord for Næve [ne$C, og til +varthåmmåren [%uorttehambreC, frå Svarthåmmåren og til Finnlykkja [FynnelyckeF S9høning har Furru-vickeC, som er ein holme i Holsjøen [#ollmss!i C, som ligg med tredelen i Soknedal [%o$ndallC, tredelen i Rennebu [RenndbuC og tredelen i Meldal [MelldallCF frå Finnlykkja [FynneniukeC inn i høgste JorGellet ['iorde(elldtC, frå høgste JorGellet og inn i Ramberget [RamneberghC,frå Ramberget og inn i +varthø(a [%uartehe&eC, sydleg for Jølvatnet [)ulle*atnedtC, frå Svarthø(a og ut i høgste RaudGellet [R de(elldtC, frå RaudGellet og i GarbergsGellet ['iordeberigh Re+llF S9høning nemner 2rattbekken og Snausen mellom desse to punkta], frå GarbergsGellet og i høgste Synshovde [%ynns!ho$deC, frå høgste Synshovde og i Slomsegga [%lumsaghC, frå Slomsegga og i Bustadkleiva [Bustadtkle$C, frå Bustadkleiva og i Raudberget [RoudeberghC, frå Raudberget og i Bakkebrua [BackebrudtC, frå Bakkebrua og i #ynnomur (H=, så når meldalingar 3 notkast ut i Svorksjøen frå #ynnene [same som #ynnomurC og i #ogeniuke [I startpunktet #egennyckeC igjen. Innhaldet i teksten Aørst nemner erkebis"en seg med ti(el. De(e var den vanlege innleiinga i kunngjeringar. Jrstalet var nok o""havleg skrive med romartal, for ingen andre brev eller kunngjeringar frå #lav Engelbrektsson brukar moderne :arabiske= tal, og overføringa frå romartal ser ut til å ha gjeve ei formulering som har vorte mistydd både av +9høning og i bygdeboka. Der er teksten omtala 6eire gonger, og det heiter at de(e skjedde i 15 0. %en da var ikkje #lav Engelbrektsson erkebis" enno, og det er heilt usannsynleg at vitnehøyringa skjedde da, medan dokumentet som stadfestar hendinga ikkje vart utferda før ni år seinare. +å vi kan slå fast at re( årstal er 15 !. Dagen er o""gjeven i høve til næraste helgendag, i de(e tilfellet laurdagen før kyndelsmesse, som er . februar. De(e var den vanlege måten å dagse(e dokument på. 1 Kviss omsetjing. #riginalteksten har «mellum . 6ecke», kanskje er det ordet 16ekk3 L"lass, einskild stadM og viser til op"rekning av grensa mellom to og to "unkt. +chøning skriv «SiuN fylche» Lsju fylkeM, truleg med tanke "å nabobygdene. +ide av . Aor å bøte "å det manglande registeret over soknegrensene høyrde erkebis"en fem truverdige karar seie fram korleis grensene var. Når tvistemål skulle gjerast o"" og det ikkje fanst skri)leg dokumentasjon, var det vanleg å ta vitnemål frå eldre folk om korleis saka eigentleg stod. +lik vart det gjort her 7g, og det var ne""e tilfeldig kva for karar som vart "lukka ut som "ålitelege vitneF dei fem må ha vore framståande menn i bygda. Denne hendinga er nemnd i bygdeboka under dei fem gardane, og mistaket med årstalet går a( alle stader. ,i har ikkje mange kjelder til folk tidleg "å 1500&talet, men i 151! skreiv kong ?ristian II ut ein formueska( "å 10 O, som derfor har fått namnet tiend"engeskatten – kvar tiande "enge skulle betalast. +kattelista for -røndelag er bevart og er ei viktig kjelde til folk og eigedom ikring 15 0, så eg har jamført namna med o""lysingane der. Dei stemmer med at dokumentet er nokre år yngre enn skattelista. Pat oss no sjå om vi >nn att dei fem karane som vitna: Halvor Eriksson på Fitjan@ Erik på Fitjan betalte i alt tilsvarande 7 lodd sølv. Over helvta av de(e var «barne"engar3, formue forvalta på vegner av umyndige born. (Eg har rekna om ulike einingar til lodd sølv. De(e seier oss ikkje så mykje i dag, men vi kan i alle fall jamføre tala for dei ulike gardane.= Naboen Haldor betalte nesten dobbelt så mykje, men det er naturleg å tru at Halvor Eriksson var son av den Erik som skatta i 15 0. Bjørn Jonsson på Mosbrunn betalte i alt tilsvarande 7 lodd sølv. Gardsnamnet er interessant og har vore skrive på mange vis. Truleg er sisteleddet ordet brunn ‘kjeldeM, så eg har valt skrivemåten «%osbrunn» her. Bjørn Matsson på Berg betalte i alt ca. 4,5 lodd sølv Olav Josteinsson på Hillstad finn vi ikkje, men to menn og ei kvinne er nemnde frå Hillstad. Anders, som betalte mest av desse, måtte ut med ikring 5 lodd sølv. Tørris på Rikstad finn vi heller ikkje, men to menn og éi kvinne er nemnde frå Rikstad. $in Jon er den største skatteytaren med heile 1/ lodd sølv. Dersom #lav "å Hillstad og -ørris "å Dikstad, som ikkje er nemnde i skattelista, har over& teke dei gamle gardane, var desse fem blant dei største skatteytarane i bygda. Pikevel ligg 2jørn "å 2erg berre li( over gjennomsni(et "å / lodd sølv. %ange betaler meir enn han, så det var tydelegvis ikkje berre økonomisk status som var avgjerande for kven som vart "lukka ut. Grensene og stadnamna +jølve grensetrekkinga skjer frå "unkt til "unkt re(søles rundt soknet. I attgjevinga ovanfor har eg se( kvart strekk "å ny line for å gjera det meir oversiktleg. Ikkje alle namna kan >nnast a( "å kart i dag. +omme namn kan ha forsvunne, men i andre tilfelle er det re( og sle( vanskeleg å vita kva den skri)lege forma tyder. $it "ar av namna er skrivne ulikt dei to gongene dei o""trer :størst avvik i #egennyckeT#ogeniukeT#aakensviike, FynnelyckeTFynne- niuke og #ynnomurT#ynnenne=, og det viser korleis formene kan ha vorte endra da teksten vart skriven av. Eg har "røvd å identi>sere namna og teikne inn grensene. 'å kartet er den gamle kommunegrensa synleg som ei sti"la line i nærleiken av den raude lina, som følgjer o""lysingane frå 15 !. +ide / av . ,artgrunnlag- Kartverket. +tartpunktet #egennycke er uklårt, men det er ein stad nord for 4Eve. +varthåmmåren ligg re( over "å %elhus&sida i +eterdalen. Ainnlykkja er ukjend i dag, men har tydelegvis vore namn "å ein av holmane i Holsjøen.