Van Gogh Monumenten in Brabant vangoghbrabant.com Van Gogh Monumenten in Brabant | Oktober 2017 Marketing Partner 2 Van Gogh Monumenten in Brabant | Oktober 2017 Voorwoord Vincent van Gogh was volhardend, gedreven en had de volle overtuiging dat hij als kunstenaar de natuur, het platteland en het leven van boeren en arbeiders kon laten zien en voelen. In Brabant, waar hij de helft van zijn leven woonde, vond hij inspiratie voor zijn werk. Precies die wereld die Vincent tijdens zijn Brabantse jaren vastlegde in zijn brieven, tekeningen en schilderijen leggen wij vast voor het nageslacht. Met als doel maar liefst 39 Van Gogh Monumenten die tot op de dag van vandaag herkenbaar zijn en het verhaal van Vincent van Gogh vertellen te beschermen voor de volgende generaties. Een status die anderen in staat stelt dezelfde omgeving ook in de toekomst te benutten voor eigen inspiratie of te genieten van de onderwerpen die Vincent interesseerden. De Van Gogh Monumenten vertellen niet alleen het verhaal van Vincent van Gogh, maar tonen ook de kracht van een regio waarin hij de thema’s ontdekte die hij in zijn latere werken ook toepaste. Van Gogh Brabant heeft dit initiatief kunnen nemen dankzij de ondersteuning van de Provincie Noord-Brabant, de kennis van de Brabantse Erfgoedalliantie en de coöperatieve opstelling van de gemeenten waar de Van Gogh Monumenten zich bevinden. Wij hopen dat de basis die hiermee is gelegd, wordt uitgerold op Nederlands en Europees niveau. Bert van der Els, voorzitter Van Gogh Brabant Bart de Boer, vice-voorzitter Van Gogh Brabant Van Gogh Monumenten in Brabant | Oktober 2017 3 4 Van Gogh Monumenten in Brabant | Oktober 2017 Inhoud Voorwoord 3 1. Van Gogh Monumenten in Brabant 7 2. Van Gogh erfgoedlocaties in Brabant 12 3. Van Gogh Monumenten overzichtskaart 16 4. Gemeente Breda 18 5. Gemeente Eindhoven 32 6. Gemeente Etten-Leur 44 7. Gemeente Haaren 66 8. Gemeente Halderberge 76 9. Gemeente Laarbeek 80 10. Gemeente Moerdijk 84 11. Gemeente Nuenen 88 12. Gemeente Rucphen 128 13. Gemeente Tilburg 132 14. Gemeente Zundert 138 15. Bronnen, disclaimer, colofon 163 16. Van Gogh Europe 166 Van Gogh Monumenten in Brabant | Oktober 2017 5 6 Van Gogh Monumenten in Brabant | Oktober 2017 1. Van Gogh Monumenten in Brabant Helewise Berger (conservator 19de- en begin 20ste-eeuwse kunst, Het Noordbrabants Museum) Ron Dirven (directeur-conservator Vincent van GoghHuis), inhoudelijk team Van Gogh Brabant Inleiding Van Gogh Brabant heeft zich sinds de oprichting in 2008 ingezet om Vincent van Gogh als Brabander op de kaart te zetten. Op locatie zijn het laatste decennium door de verschillende partners in Brabant bezoekerscentra en musea ingericht. Mede daardoor zijn steeds meer mensen ervan doordrongen dat Vincent van Gogh één van de belangrijkste kunstenaars is uit de Europese geschiedenis, die nog steeds grote betekenis heeft. Binnen Van Gogh Brabant hebben vijf erfgoedinstellingen in Brabant de krachten gebundeld om de culturele erfenis van Van Gogh in Brabant te behouden en te delen: Van Gogh Village in Nuenen, Vincents Tekenlokaal in Tilburg, de Van Gogh Kerk in Etten-Leur, het Vincent van GoghHuis in Zundert en Het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch. Hierin wordt samengewerkt met Van Gogh Europe, een internationaal samenwerkingsverband tussen diverse instellingen in Nederland, België en Frankrijk dat zich inzet voor het behoud en de collectieve promotie van Van Goghs erfgoed. Aanleiding Zowel bij de lokale besturen en de provincie als bij het overkoepelende Van Gogh Brabant wordt sterk de verantwoordelijkheid gevoeld om zorg te dragen voor het erfgoed in Brabant dat nog aan de aanwezigheid van deze meester herinnert. Een aantal van die erfgoedlocaties wordt bedreigd door verval of nieuwe ontwikkelingen. Van Gogh Brabant stelt daarom een lijst op van plekken die een kunst- en cultuurhistorische betekenis hebben: deze getuigen van het leven en werk van Vincent van Gogh. De plekken zijn onder te verdelen in twee categorieën, namelijk locaties die wij benoemen als ‘Van Gogh Monument’ en overige locaties die die status niet krijgen, maar wel van belang zijn voor de sfeer rondom de Van Goghbeleving. Van Gogh Brabant, hierin gesteund door externe specialisten, acht bepaalde locaties in Brabant van belang voor het erfgoed van Vincent van Gogh. De Van Gogh Monumenten zien wij als ‘erfgoed van kunst- en cultuurhistorische betekenis dat vraagt om inzet voor identificatie, bescherming, behoud, het toegankelijk maken en het overdragen aan komende generaties’. Een deel van de locaties is interessant, maar niet voldoende om dezelfde bescherming te genieten. Deze overige locaties op de lijst zijn plekken die met respect behandeld dienen te worden bij toekomstige ontwikkelingen. Van Gogh Monumenten in Brabant | Oktober 2017 7 Kader De inventarisatie van erfgoedlocaties betreft onroerend erfgoed. De lijst bestaat uit gebouwen, terreinen, beelden en landschappen die elk een specifieke waarde hebben. De locaties zijn grofweg in vier categorieën in te delen: 1) Locaties gelieerd aan Van Goghs biografie, 2) Motieven uit het werk van Van Gogh, 3) Landschappen die de sporen van Van Goghs tijd dragen, 4) Locaties die een verhaal rondom Van Gogh vertellen (of waar hij wordt herdacht). Hoewel het buiten het kader valt, is het belangrijk te noemen dat naast de locaties die van betekenis zijn in relatie tot het leven en het werk van Vincent van Gogh, Brabant ook rijk is aan roerend erfgoed dat verband houdt met de kunstenaar in collecties van archieven, documentatiecentra en musea. Het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch is de enige plek in Brabant waar originele werken van Van Gogh voor het publiek te zien zijn. Negen schilderijen van Vincent van Gogh in de vaste presentatie en een waterverftekening die met regelmaat wordt getoond, zijn allemaal werken die Van Gogh vervaardigde in Nuenen; de plek in Brabant waar hij het grootste deel van zijn leven in Nederland als kunstenaar heeft gewerkt. Ook in tijdelijke tentoonstellingen besteedt het museum aandacht aan Van Gogh. Dit gebeurt in nauwe samenwerking met het Van Gogh Museum en het Kröller-Müller Museum. Doel De lijst van Brabantse erfgoedlocaties dient allereerst om het belang van het verhaal van Van Gogh in Brabant te onderstrepen en om het erfgoed voor de toekomst te beschermen. Daarnaast onderbouwt het de toekenning van een mogelijk Europees erfgoedlabel. De informatie die bijeen is gebracht, is voor een breed publiek interessant en toepasbaar. De lijst levert materiaal voor ontsluiting van het erfgoed en voor ‘storytelling’ over Van Gogh in Brabant. De lijst en waardekaarten dienen als basis voor de realisatie van een (digitale) kaart van Brabant (eventueel later uit te breiden naar een Europese kaart) waarop deze locaties zijn aangeduid. Deze kaart kan worden gekoppeld aan de ‘Points of Interest’ op de site van Van Gogh Brabant, wandel- en fietsroutes (mogelijk met beacons) en Google Maps (via X-Y coördinaten). Een verdere koppeling kan worden onderzocht met de brieven van Van Gogh via www.vangoghletters.org. Voor de brieven is een aanvraag in voorbereiding bij het door de UNESCO onderhouden ‘Memory of the World’ register. Tenslotte wordt ook gestreefd naar een koppeling met de Brabant Cloud, waarbij oude foto’s, documenten en objecten kunnen worden verbonden met de Brabantse erfgoedlocaties. Uiteindelijk kan de aanpak die ten grondslag ligt aan dit onderzoek en deze erfgoedlijst tot voorbeeld dienen voor andere locaties in Nederland, België, Frankrijk en Engeland. Dit vervolgtraject zal Van Gogh Brabant voorstellen binnen Van Gogh Europe. Toelichting selectie Het inhoudelijk team van Van Gogh Brabant is tot het predicaat Van Gogh Monument gekomen aan de hand van verschillende criteria. De status van Van Gogh Monument is toegekend, indien een locatie: • een plek betreft waar Van Gogh heeft gewoond. • een plek betreft waar Van Gogh heeft gewerkt, als kunstenaar of in een andere functie. • een motief vormde in Van Goghs werk en (overwegend) authentiek is, dat wil zeggen uit de tijd van Van Gogh. Ook indien het werk niet bekend is, maar Van Gogh heeft geschreven dat hij de plek tot onderwerp in zijn werk heeft genomen. 8 Van Gogh Monumenten in Brabant | Oktober 2017 • een belangrijk herdenkingsmonument is. • een plek betreft die van bijzonder belang was voor personen uit de eerste kring van de familie, en van belang was voor Van Gogh (vormend). De personen uit de omgeving rondom Van Gogh die wij belangrijk achten zijn: - grootvader Vincent van Gogh (1789-1874). - ouders, broers en zussen, incluis doodgeboren broertje Vincent van Gogh (1852). - oom Cent, Vincent van Gogh (1820-1888), kunsthandelaar en ‘beschermer’ van Vincent en Theo. - oom Jan, Johannes van Gogh (1817-1885), bij wie Vincent inwoonde in Amsterdam. - personen met een zeer nauwe band met Vincent, zoals zijn geliefde Margot Begemann. De status van Van Gogh Monument is niet toegekend, indien een locatie: • een landschap zonder bebouwing betreft. • een minder belangrijk herdenkingsmonument of een uitdraging van inspiratie betreft. • enkel aan de sfeer van de tijd van Van Gogh herinnert. • te ver van Van Gogh af staat: niet vormend was, waarmee hij geen sterke band had of onvoldoende belangrijk was in zijn leven en werk. Bij elke locatie zijn een of meerdere argumenten gegeven die het belang aanduiden. De locatie kan daarbij betrekking hebben op de plek, op het gebouw, of op allebei. Per locatie is een ‘waardekaart’ opgesteld waarin ook de kansen en opgaven worden gedefinieerd. Een kans om een plek meer publiciteit te geven of een bedreiging, zoals een verbouwing, wordt daarin toegelicht. In dit dossier wordt ook de staat van het erfgoed vermeld. Zo wordt bijvoorbeeld aangegeven in hoeverre het huis van de familie De Groot in Nuenen, dat Van Gogh tot onderwerp nam voor De aardappeleters, nog authentiek is. Daar waar wordt gesproken over ‘Van Goghs tijd’ worden locaties bedoeld die er in de tijd van Vincent van Gogh stonden, dus ook oudere panden. Motieven Voor locaties (gebouwen) die voorkomen op tekeningen of schilderijen van Van Gogh was de keuze relatief eenvoudig.