T. C. RECEP TAYYİP ERDOĞAN ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANA BİLİM DALI DELİL KURUMUNUN KALDIRILMASINA TEPKİLER VE KADIKIRAN İSYANI (Yüksek Lisans Tezi) Nazım KARAKOYUN Yrd. Doç. Dr. Abdullah BAY Danışman RİZE 2017 1 ÖN SÖZ Osmanlı Devleti’nin problemlerinin çok yoğun olduğu 19. yüzyılda uzun bir süre tahtta oturan II. Mahmud (1808-1839), kendi zamanından günümüze kadar birçok araştırmacı tarafından incelenmiş ve hakkında olumlu-olumsuz birçok söz söylenmiştir. Modernleşme tarihimizin belli bir dönemini onun çabaları oluşturmaktadır. Bu bakımdan II. Mahmud dönemini anlamak, tarihî sürecin daha kapsamlı bir değerlendirmesini yapma konusunda tarih araştırmacılarına kolaylıklar sağlayacak ve askerî sistemdeki köklü değişimlerin anlaşılmasını kolaylaştıracaktır. Bu sebeple II. Mahmud döneminde kaldırılan Delil Kurumu ve bu kurumun kaldırılmasının etkileri, incelenmesi gereken bir konu olarak değerlendirilmiştir. “Delil Kurumunun Kaldırılmasına Tepkiler ve Kadıkıran İsyanı” isimli tez çalışmasını kaleme almamızın temel sebeplerinden biri II. Mahmud döneminin askerî ıslahatlarını, bu ıslahatların yapılma sebeplerini ve ıslahatların olumlu-olumsuz sonuçları anlamaya çalışmaktır. Osmanlı askerî sisteminde küçük bir birim olan Delil Kurumu başlı başına bir alan olarak değerlendirilmiş ve ayrı bir bölüm altında incelenmiştir. Varlığını uzun süre devam ettirmiş bir askerî sistem olmasına rağmen Delil Kurumu hakkında yeterince çalışma yapılmamıştır. Kurumla ilgili Osmanlı arşivlerinde bulunan belgelere dayanılarak bir araştırılma yapılmamış ve arşiv belgeleri ışığında bozulmasına neden olan faktörlerin ortaya konulması mümkün olmamıştır. Genel bilgiler haricinde Delil Kurumu hakkında akademik bir çalışma yoktur. “Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi”, “Türk Ansiklopedisi”, “MEB İslam Ansiklopedisi”, “Hayat Tarih Mecmuası” ve “Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi” şimdiye kadar delillerle ilgili yapılan ansiklopedik çalışmalar olarak sayılabilir. Fakat bu çalışmalarda, deliller hakkında genel hatlarıyla bilgi verilmiş ve arşiv kaynakları çok az kullanılmıştır. Daha çok Osmanlı Devleti’nin son dönem kaynakları esas alınarak ve klasik dönemdeki delillerin özellikleri göz önünde bulundurularak oldukça kısa değerlendirmeler yapılmıştır. Abdullah Turhal’ın yazdığı “Osmanlı’nın Muhteşem Süvarileri Deliler” isimli araştırma eseri ise konu hakkında şimdiye kadar yapılan tek müstakil çalışmadır. Eser, yerli ve yabancı kaynaklarda delillerle ilgili bilgilerin ve Avrupalı seyyahların 4 izlenimlerinin derli toplu bir şekilde bulunabileceği bir kitap olması, konuyla ilgili resim ve minyatürleri barındırması bakımından önemlidir. Görsel yönü çok iyi olmasına karşın, arşiv kaynaklarına dayanmadığından kurumun ayrıntılı tahlilinin yapılmasına imkân sağlamamaktadır. Bu bakımdan delillerle ilgili şimdiye kadar yapılan tüm çalışmalarda konunun arşiv vesikaları yönü eksik kalmış, özellikle delillerin yağma hareketlerinin sosyo-ekonomik boyutu göz ardı edilmiştir. Ayrıca kurumun kaldırılmasına verilen tepkiler, kaldırılmasının oluşturduğu boşluk ve bunun merkezî otoriteye verdiği zararlar, delil askerlerinin halka verdiği sıkıntılar ve yağma hareketleri gibi konular şimdiye kadar çalışılmamıştır. Dolayısıyla Delil Kurumunun kuruluşundan kaldırılmasına kadar geçen sürenin incelenip olumlu- olumsuz yönlerinin ortaya konulması amacı güdülmüştür. Çalışmanın diğer bölümü olan Kadıkıran İsyanı, şimdiye kadar sadece iki makalede araştırma konusu yapılmıştır. Bunlardan Şerif Korkmaz’ın Kebikeç dergisinde yayımlanan “Asi ve Eşkıya: Kadıkıran Mehmed Ağa” isimli makalesi konu hakkında müstakil tek çalışma olarak zikredilebilir. Konuyla ilgili arşiv belgelerinin ve dönemin ana kaynaklarında yer alan bilgilerin büyük bir kısmının değerlendirildiği bu çalışmada, Kadıkıran İsyanı ile Delil Kurumunun kaldırılması arasındaki ilişki araştırılmamış; daha ziyade merkezî otoritenin bozulması ve o sırada Anadolu’daki karışıklıktan dolayı çıkan bir isyan hadisesi olduğu üzerinde durulmuştur. Kadıkıran’ın Delil Kurumuna mensup bir delilbaşı olması ve belgelerde bu özelliğinin sık sık vurgulanması, isyan araştırılırken Delil Kurumunun da incelenmesini ve Kadıkıran’ın bu kurum ile ilişkisinin araştırılmasını zorunlu kılmıştır. Konuyla ilgili ikinci çalışma Ahmet Gündüz’ün “XIX. Yüzyılda Ortaya Çıkan Mısır Meselesi ve Kadı Kıran Olayı” isimli makalesidir. Makalede Mısır valisinin isyanı incelenmiş, Kadıkıran İsyanı bu sıralarda otorite boşluğundan kaynaklanan kısa süreli bir hadise olarak değerlendirilmiş; fakat Delil Kurumunun kaldırılması ile bağlantı kurulmamıştır. Yeni bulunan arşiv belgeleri ışığında Kadıkıran İsyanı’nın bir kez daha değerlendirilmesi, isyanın kronolojik gelişiminin ortaya konulması ve kurumun 5 kaldırılması ile bu kuruma mensup olan Kadıkıran İsyanı arasındaki ilişkinin incelenmesi de gerekmektedir. Tez, bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Delil Kurumunun Osmanlı askerî sistemindeki yerini daha iyi kavrayabilmek amacıyla giriş bölümünde “Klasik Dönem Osmanlı Askerî Sistemi” genel hatlarıyla anlatılmıştır. Daha çok araştırma eserlerinden faydalanılan bu bölümde, askerî sistemin temelini oluşturan Pençik, Devşirme ve Tımar sistemleri ile bu sistemlere bağlı olarak kurulan askerî bölümler kısaca açıklanmıştır. Tezin birinci bölümünde, Osmanlı Devleti’nin yenileşme sürecinde ve askerî zihniyetin değişmesinde bir dönüm noktası sayılan “II. Mahmud Dönemi Askerî Reformları”, o dönemde veya o dönemden hemen sonra yaşamış kişilerin yazdığı eserler ön plana alınarak incelenmiştir. İkinci bölümde “Kapı Halkı ve Delil Kurumu” ile “Delil Kurumunun Kaldırılma Sebepleri” ayrı ayrı incelenmiş; bu kurumların oluşma süreci, birbirleriyle bağlantıları, Delil Kurumunun genel özellikleri ve yaptığı hizmetler, kurumun kaldırılmasına neden olan faaliyetler, arşiv belgelerine dayanılarak açıklanmıştır. Üçüncü bölümde, “Delil Kurumunun Kaldırılmasına Tepkiler” ve bu tepkilerin en önemlisi olarak ortaya çıkan “Kadıkıran Mehmed İsyanı” incelenmiştir. Tezin bu bölümünde Kadıkıran hakkında yazılan iki makaleden de zaman zaman faydalanılmakla birlikte daha çok arşiv belgelerinin taranması ve değerlendirilmesi ile konu hakkında ileride yapılabilecek çalışmalara bir katkı sağlanacağı düşünülmüştür. Tezde özellikle 19. yüzyıla ait Delil Kurumu ile ilgili arşiv belgelerinin çokluğu ve bunların bir kısmının okunmasında karşılaşılan güçlükler, kurum hakkında tam anlamıyla sonuç elde etmemizi zorlaştıran bir etken olarak söylenebilir. Bu eksikliğin yanında, Osmanlı Türkçesinden günümüz Türkçesine aktarırken ortaya çıkan ifade ve cümle bozukluklarının tam anlamıyla telafi edilememesinin de hoş görüleceği ümidindeyiz. Tezde konu seçiminden başlayarak son aşamasına gelinceye kadar manevî desteğini yanımda hissettiğim; özellikle arşiv belgelerinin okunması ve 6 değerlendirilmesinde yolumu aydınlatan hocam Yrd. Doç. Dr. Abdullah BAY, jüri üyeleri olarak tezin eksikliklerinin giderilmesinde kıymetli fikirleriyle yardımcı olan Doç Dr. İhsan ARSLAN ve Yrd. Doç. Dr. Murat ZENGİN, Osmanlı arşivlerindeki belgelerin sağlanmasında yardımını esirgemeyen değerli yazar Ahmet ÇİÇEK ve çalışmadaki imla hatalarını düzelten meslektaşlarım Müjdat BAYAR ve Zeynep YAZICI başta olmak üzere emeği geçen herkese teşekkür ederim. Nazım KARAKOYUN 7 İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI……………………………………………………………2 ETİK BEYAN……………………………………………………………………..3 ÖN SÖZ…………………….……………………………………………………..4 İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………8 ÖZET…………………………………………………………………………..…10 ABSTRACT……………………………………………………………………...11 KISALTMALAR………………………………………………………………...12 GİRİŞ……………………………………………………………………….……13 KLASİK DÖNEM OSMANLI ASKERÎ SİSTEMİ……………………………..13 BİRİNCİ BÖLÜM 1.1. II. MAHMUD DÖNEMİ ASKERÎ REFORMLARI ……………………….27 1.1.1. Sekbân-ı Cedîd………………………………………………………29 1.1.2. Eşkinci Ocağı………………………………………………………..30 1.1.3. Vakʽa-i Hayrîyye…………………………………………………….31 1.1.4. Asâkir-i Mansûre-i Muhammedîyye………………………………...33 1.1.5. Harp Okulu’nun Kurulması………………………………………….34 1.1.6. Redif Askerî Teşkilâtı’nın Kurulması……………………………….35 1.1.7. Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî…………………………………………………37 İKİNCİ BÖLÜM 2.1. KAPI HALKI VE DELİL KURUMU………………………………………40 2.1.1. Kapı Halkı…………………………………………………………...40 2.1.2. Deli ya da Delil Kurumu…………………………………………….43 2.2. DELİL KURUMUNUN KALDIRILMA SEBEPLERİ …………………….55 8 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3.1. DELİL KURUMUNUN KALDIRILMASINA TEPKİLER………………..67 3.1.1. Kürt Mustafa İsyanı…………………………………………………....69 3.1.2. Kocuroğlu Mustafa İsyanı…………………………………………..…70 3.2. KADIKIRAN MEHMED İSYANI………………………………………….72 3.2.1. İsyanın Sebebi………………………………………………………….74 3.2.2. İsyanın Başlaması……………………………………………………...80 3.2.3. İsyanın Nüfuz ve Etki Alanı……………………………………………83 3.2.4. İsyanın Bastırılması…………………………………………………….91 3.2.5. Sonuçları……………………………………………………………….95 3.2.6. Değerlendirme……………………………………………………….....98 SONUÇ…………………………………………………………………………100 KAYNAKLAR…...………………………………………………………….…102 EKLER………………………………………………………………………….109 ÖZ GEÇMİŞ……………………………………………………………………122 9 Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ana Bilim Dalı: İslam Tarihi ve Sanatları Tez Türü: Yüksek Lisans Tezi Danışman: Yrd. Doç Dr. Abdullah BAY Hazırlayan: Nazım KARAKOYUN Yıl: 2017 ÖZET DELİL KURUMUNUN KALDIRILMASINA TEPKİLER VE KADIKIRAN İSYANI Osmanlı ordusu içerisinde yükselme döneminden itibaren örgütlenerek tarih sahnesine çıkan ve cesaretlerinden dolayı Deli ismini alan Delil askerleri birçok yönden farklılık arz etmektedir. En belirgin özellikleri ise kıyafetleri olmuştur. Fakat Osmanlı ordusundaki bozulmalardan bu kurum da nasibini almış ve zamanla eşkıyalık