Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/70880 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Waardt, M.J. van de Title: De man van 1848 - Dirk Donker Curtius Issue Date: 2019-04-03 Donker Curtius binnen.qxp_Donker Curtius 19-02-19 13:54 Pagina 1 De man van 1848 — Dirk Donker Curtius Donker Curtius binnen.qxp_Donker Curtius 19-02-19 13:54 Pagina 2 Donker Curtius binnen.qxp_Donker Curtius 19-02-19 13:54 Pagina 3 De man van 1848 Dirk Donker Curtius Proefschrift ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof.mr. C.J.J.M. Stolker, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op woensdag 3 april 2019 klokke 16:15 uur door Mathijs Jelle van de Waardt geboren te Apeldoorn in 1984 Donker Curtius binnen.qxp_Donker Curtius 19-02-19 13:54 Pagina 4 Promotor: Prof.dr. H. te Velde Copromotor: Dr. J.C. van Zanten (Universiteit van Amsterdam) Promotiecommissie: Prof.dr. R.A.M. Aerts (Universiteit van Amsterdam) Prof.dr. J.Th.J. van den Berg Prof.dr. J.F.J. Duindam Dr. M.J. Janse Prof.dr. N.C.F. van Sas (Universiteit van Amsterdam) Donker Curtius binnen.qxp_Donker Curtius 19-02-19 13:54 Pagina 5 Inhoudsopgave Inleiding [7] I Activist 1 Jeugd in de Franse tijd [19] Boudewijn en Cornelia — Onder Frans bewind — Advocaat en rechter — Dirks vorming — Oproep voor de Garde d’Honneur — In Metz — Het Franse juk afgeschud 2 Zuid-Nederlandse invloeden [47] Sociëteitsleven en contacten met Belgische liberalen — De Bijenkorf en de Belgische omwenteling — De Standaard en de reactie op de opstand — De Gemeenzame brieven — Franse en Britse liberale invloeden 3 Verdediger van het vrije woord [71] Donkers eerste perszaken — Libry Bagnano — Vervolging van De Noord- Brabander — Verdediger van de Arnhemsche Courant — Meeter en De Tolk der Vrijheid — ‘DD’ en een proces tegen Thieme — Van Hulst — Verdediger van de Afgescheidenen — Zedenzaken — Een half leven politiek advocaat 4 Journalist en publicist [105] Het conflictenbesluit — De Bijenkorf — De Standaard — De rechtsmacht van hoogheemraadschappen — IJzeren wegen — Arnhemsche Courant — Wantrouwen jegens bestaande instellingen — Voorstel voor een nieuwe grondwet — Vlissingsche Courant 5 Tussen boven- en onderwereld [151] Familie — Aanzien als advocaat — Pogingen om verkozen te worden — Het Negenmannenvoorstel en Donkers relatie met de koning — In radicale kringen — De Amstelsociëteit — Balans van een leven als politieke buitenstaander Donker Curtius binnen.qxp_Donker Curtius 19-02-19 15:22 Pagina 6 II Staatsman 6 Man van het moment [183] Donkers reactie — Buiten de Kamer om — Rol van de radicalen — Benoeming tot minister — Vertrouwen van de koning — Juiste man 7 Nieuwe ministers [209] Op zoek naar nieuwe ministers — Schimmelpenninck aan zet — Donker en Thorbecke — Het Damoproer en Donkers contacten met de radicalen — Donker als minister — Het grondwetsontwerp — Schimmelpennincks deceptie — Donkers verklaring in de Tweede Kamer 8 Een nieuwe grondwet [237] Van Lennep — Verder met de grondwetsherziening — Weerstand in de afdelingen — Donkers ontslagaanvraag — Eerste behandeling in beide Kamers — Tweede behandeling in beide Kamers 9 Een moeizaam ministerschap [267] Activiteiten als minister — Oude en nieuwe vrienden — De nieuwe Tweede Kamer — Wetgeving — Wet op de rechterlijke colleges — Wet op vereniging en vergadering — Wet op de ministeriële verantwoordelijkheid — Aftreden 10 Oppositie [289] Licht en Donker — Oppositioneel Kamerlid — Op het tweede plan — Lid van de Haagse gemeenteraad — Van oppositie naar achtergrond 11 Tussen Thorbeckianen en antirevolutionairen [309] Wet op de kerkgenootschappen — Strafhervorming — Wet op de ministeriële verantwoordelijkheid — Wet op het recht van vereniging en vergadering — Botsingen met Thorbecke — Band met het Koninklijk Huis en politieke benoemingen — Onenigheid over de onderwijskwestie 12 Nalatenschap en betekenis [339] Overlijden — Waardering — Donker versus Thorbecke — Karakterisering Dankwoord [356] Noten [359] Bronnen en literatuur [396] Illustratieverantwoording [413] Personenregister [414] Summary [419] Curriculum vitae [424] Donker Curtius binnen.qxp_Donker Curtius 19-02-19 13:54 Pagina 7 Inleiding Eind juli 1864 liep de Haagse advocaat Piet Blussé met een artikel de redac- ties van diverse kranten af. Enkele dagen ervoor was zijn oud-compagnon en vriend Dirk Donker Curtius overleden en hij had zijn necrologie ge- schreven. In het artikel prees hij Donkers kritiek op het autocratische be- wind van Willem i, zijn niet-aflatende verdediging van de vrijheid van drukpers, maar bovenal zijn optreden in 1848. Volgens Blussé was dat re- volutiejaar Donkers finest hour. Hij zette door waar anderen aarzelden. Het was Donker die de koning een ruime grondwetsherziening en een com- missie met liberale mannen had geadviseerd. Hij had in de roerige maart- dagen een week alleen het bestuur in handen gehad en het lukte hem om de orde te bewaren. Bovendien was het aan hem te danken dat het nog in meerderheid behoudende parlement later dat jaar akkoord ging met de liberale constitutie.1 Op veel sympathie voor het lovende stuk over zijn overleden vriend kon Blussé echter niet rekenen. Hoofdredacteur George Belinfante van de libe- rale Haagsche Courant deelde hem zuinigjes mee dat ‘de Haagsche geen lof over dezen man kan uitspreken’. Waar Blussé in zijn manuscript de rol van Donker in 1848 beschreef, tekende Belinfante in de kantlijn aan dat het Thorbecke was die ‘in der tijd het meest had toegebracht tot de herziening der grondwet’. Iets verder, waar Donkers oude compagnon zijn beide pe- riodes als minister van Justitie aanhaalde, merkte de hoofdredacteur sar- castisch op: ‘gedurende dien tijd werden in den heer Donker steeds groote verdiensten gewaardeerd, zelfs door hen, die niet kunnen vergeten, dat ge- trouwheid aan beginselen de waren staatsman kenschetst, en die verzaking van staatkundige overtuiging te meer betreuren, naar mate zij die minder hadden verwacht’.2 Het liberale Tweede Kamerlid Kees van Heukelom las Blussés kopij en meende dat het niet geschikt was voor de Haagsche Courant: ‘Waarschijnlijk toch zullen de meeste lezers van dat blad die persoonlijkheid anders be- oordelen dan de schrijver van het stukje.’ Volgens Van Heukelom moest de krant zich in een necrologie van Donker zo veel mogelijk bij de feiten hou- den. Hij voegde daaraan toe: [ 7 ] Donker Curtius binnen.qxp_Donker Curtius 19-02-19 13:54 Pagina 8 ‘Mijne opinie over de staatkundige verdiensten van Donker is ook af- wijkend van die welke in het Artikel staat uitgedrukt. Ik heb Donker altijd (schoon hem persoonlijk niet kennend) beschouwd als een libe- raal man, ja, maar in ’t geheel niet opgewassen tegen de moeijelijkheid der situatie die hij geroepen werd te beheerschen, en daardoor ver- vallen tot een plooijen & modderen, waar men had kunnen en moeten doortasten. De behandeling der grondwet draagt er de sporen van: denk maar eens aan de benoeming der 1e kamer. Ik zie dus geene reden om Donker als het type van een staatsman te verheffen; evenmin als ik het goed zou achten hem de fouten (in mijn oog) door hem be- gaan nu op nieuw ten laste te leggen.’3 Wat was er gebeurd? Had Blussé de zaken zestien jaar na 1848 inderdaad te rooskleurig voorgesteld? Of herinnerde men zich Donkers verdiensten gedurende het revolutiejaar niet meer? Lang werd 1848, het jaar van de belangrijkste grondwetsherziening in de Nederlandse geschiedenis, in één adem genoemd met de naam van Johan Rudolf Thorbecke. Een uitgebreide Thorbeckeliteratuur getuigt hiervan.4 Ondanks deze Thorbeckocentrische benadering is de belangrijke rol van Donker in de Nederlandse politieke geschiedenis in de historiografie wel impliciet aangenomen. Object van onderzoek is hij zelf echter amper ge- weest. Het tekent het succes van de liberale geschiedschrijving dat velen de grondwet verheffen tot de culminatie van Thorbeckes ideeënontwikke- ling. Retrospectief leidt dit tot de deterministische conclusie dat de grond- wet wel herzien moest worden, maar deze visie laat buiten beschouwing dat dit succes geen vanzelfsprekendheid was. Deze lijn is ook te destilleren uit de studies van enkele historici van naam die een bijdrage hebben gele- verd aan het 1848-debat. Kossmann vatte in 1976 in De Lage Landen de grondwet van 1848 nadruk- kelijk op als Thorbeckes overwinning, zijn medecommissieleden ‘deden niet veel meer dan zijn schetsen aanvaarden’. Regering en parlement be- lemmerden toch vooral het aannemen van ‘Thorbeckes werk’. De successen van het jaar kwamen samen in één man: ‘Zoals de constitutie van 1814 in hoofdzaak uit Van Hogendorps geest geboren is, zo was die van 1848 aan Thorbecke te danken.’5 Over Donker geen woord. Twee jaar later besteedde Boogman in Rondom 1848 wel aandacht aan Donkers rol gedurende de gebeurtenissen tussen de presentatie van het grondwetsvoorstel en de daadwerkelijke herziening. Toch bekeek ook hij het uiteindelijke resultaat in de eerste plaats vanuit Thorbeckiaans per- spectief. Weliswaar constateerde Boogman dat de herziening door oppositie van verschillende kanten geen gelopen race was, over Donkers verrichtingen in maart 1848 en de behendigheid waarmee hij de grondwet door de Kamers loodste, weidde hij nauwelijks uit.6 [ 8 ] Donker Curtius binnen.qxp_Donker Curtius 19-02-19 13:54 Pagina 9 In 2004 noemde Van Sas Thorbecke in De metamorfose van Nederland de auteur van het grondwetsvoorstel en plaatste de overige commissieleden, onder wie Donker, in een figurantenrol. Donkers aanpassingen in het ont- werp bekeek hij vanuit de ‘hoekige