Wróbel, Marta Najstarsza księga chrztów i ślubów Parafii Rzymskokatolickiej pw. św. Wawrzyńca w Dolistowie (1611-1689). Uwagi na marginesie prac inwentaryzacyjnych = The oldest baptism and marriage records of St. Lawrence’s Roman Catholic Parish in Dolistowo (1611-1689). Notes on the margins of cataloguing works "Rocznik Białostocki", 21, 2018, s. [45]-65 Zdigitalizowano w ramach projektu pt. Digitalizacja i udostępnianie online czasopisma „Rocznik Białostocki”, dofinansowanego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na działalność upowszechniającą naukę (nr umowy 834/P-DUN/2019). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. Marta Wróbel Archiwum i Muzeum Archidiecezjalne w Białymstoku Najstarsza księga chrztów i ślubów Parafi i Rzymskokatolickiej pw. św. Wawrzyńca w Dolistowie (1611–1689). Uwagi na marginesie prac inwentaryzacyjnych Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku (AAB) jest miejscem przecho- wywania licznych archiwaliów parafi alnych z terenu obecnej archidiecezji bia- łostockiej. Wśród nich znajdują się akta wytworzone przez kancelarię Parafi i Rzymskokatolickiej pw. św. Wawrzyńca w Dolistowie (zespół nr 146), deponowane w AAB częściami w latach 1999, 2001 i 2013. W 2015 r. rozpoczęto przy nich pra- ce inwentaryzacyjne i porządkowe mające na celu opracowanie inwentarza kartko- wego zespołu oraz przygotowanie jednostek do digitalizacji. Archiwalia poddano dezynfekcji w komorze fumigacyjnej, oczyszczono mechanicznie i zabezpieczono w opakowaniach ochronnych z materiałów bezkwasowych. Następnie opracowano karty inwentarzowe dla poszczególnych jednostek, przeprowadzono digitalizację obiektów i wykonano kopie zabezpieczające w postaci mikrofi lmów. W 2016 r. ze- skanowane materiały archiwalne z Dolistowa zostały udostępnione użytkownikom na komputerach w pracowni naukowej, a oryginały wyłączono z bezpośrednie- go udostępniania. Obecnie zespół składa się z 52 j.a. (w tym 12 nieopracowanych) i liczy 1,21 m.b. akt. Największy odsetek wśród zachowanych materiałów stanowią księ- gi metrykalne, których zbiór otwiera najstarsza księga chrztów i ślubów parafi i Dolistowo z lat 1611–16891. Ze względu na zły stan zachowania i przemieszane kar- ty precyzyjne ustalenie zakresu chronologicznego i rzeczowego jednostki wymagało szczegółowych badań nad zawartością księgi. Próbując ustalić daty roczne części 1 Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku [dalej: AAB], Parafi a Rzymskokatolicka pw. św. Wawrzyńca w Dolistowie (z. nr 146), sygn. 146.1.1, Księga metrykalna ochrzczonych i zaślubionych kościoła parafi alnego w Dolistowie (1611–1689). 46 Marta Wróbel Archiwum i Muzeum Archidiecezjalne w Białymstoku wpisów, niżej podpisana zgromadziła wiele wartościowych informacji, które są uży- teczne nie tylko dla osób bezpośrednio korzystających z omawianej jednostki, ale i zainteresowanych historią regionu i lokalnego Kościoła. Chociaż podstawową rolą rejestracji metrykalnej jest dokumentowanie życia sakramentalnego wiernych, w źródłach tego rodzaju pośrednio odnajdujemy infor- macje o XVII-wiecznych dziejach parafi i i jej mieszkańcach. Pokazują one rzeczy- wisty obszar oddziaływania ośrodka parafi alnego, a nie ten wynikający z zasięgu granic administracyjnych i przymusu parafi alnego, dostarczają danych o posługują- cych na jego obszarze duchownych i służbie kościelnej, o przedstawicielach miejsco- wych elit, stanowią wreszcie materialne świadectwo swojej, jak i późniejszych epok2. Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie zawartości najstarszej księgi metrykal- nej z Dolistowa w takim kontekście. W 1611 r., w momencie rozpoczęcia omawianej rejestracji metrykalnej, pa- rafi a św. Wawrzyńca w Dolistowie miała już za sobą ponad stuletnie, udokumen- towane źródłowo dzieje3. Dokładna data jej erygowania nie jest znana. Świątynia w Dolistowie istniała z pewnością w czasach Kazimierza Jagiellończyka (król Polski w latach 1447–1492), ale parafi a po raz pierwszy została wymieniona w dokumencie z 18 września 1501 r., którym wielki książę litewski i przyszły król polski Aleksander Jagiellończyk odstąpił biskupowi Wojciechowi Taborowi prawo patronatu i prezenty w wybranych parafi ach diecezji wileńskiej4. W 1506 r. wzmiankowany był pierwszy proboszcz dolistowski o imieniu Jakub5. Po jego śmierci benefi cjum objął ks. Stanisław Dąbrówka6. 7 czerwca 1519 r. Mikołaj Radziwiłł, kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego i wojewoda wileński, 2 O syntetycznym podsumowaniu roli, jaką akta metrykalne odgrywają w badaniach naukowych, zob. m.in. R. Kotecki, Rejestracja metrykalna wiernych w świetle potrydenckiego ustawodawstwa Kościoła Katolickiego, „Nasza Przeszłość”, 112 (2009), s. 35–38. 3 Do tej pory parafi a w Dolistowie nie doczekała się odrębnej monografi i. Jej dzieje były przedmiotem prac magisterskich m.in.: J. Bykuć, Dzieje parafi i dolistowskiej, Białystok 1978 (na KUL-u pod kierunkiem ks. dr. T. Krahela); J. Grzegorczyk, Dzieje parafi i Dolistowo (koniec XV w. – 1989 r.), Lublin 1992 (na KUL-u tegoż promotora); B. Łukaszewicz-Kulesza, Monografi a parafi i w Dolistowie w latach 1800–1939, Białystok 1995 (na UwB pod kierunkiem prof. dr. hab. A. Dobrońskiego); G. Bolesta, Zwyczaje i obrzędy związane z zawarciem sakramentu małżeństwa i ucztą weselną w parafi i Dolistowo, Warszawa 2002 (na UKSW pod kierunkiem ks. dr. S. Hołodoka). Dotychczas najobszerniej o dziejach parafi i traktują: J. Maroszek, Jaświły. Dzieje obszaru gminy do końca XVIII wieku, Białystok 2004, passim; P. Borowik, A. Studniarek, Jaświły. Z dziejów obszaru gminy w XIX i XX wieku, Białystok–Jaświły 2011, passim. O budowie zachowanego kościoła z lat 1789–1791 pisała: M. Dolistowska, Z dziejów fundacji Pani Krakowskiej – kościół w Dolistowie Starym, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego”, 3 (1997), s. 76–94; o pracach konserwatorskich w świątyni: J. Pawłowska, Konserwacja ołtarza głównego z kościoła parafi alnego w Dolistowie Starym, tamże, 17 (2011), s. 113–126. 4 Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej, t. 1: 1387–1507, oprac. J. Fijałek, W. Semkowicz, Kraków 1932, s. 616–617; J. Maroszek, dz. cyt., s. 89–90. 5 J. Maroszek, dz. cyt., s. 90; V. Ališauskas, T. Jaszczołt, L. Jovaiša, M. Paknys, Lietuvos katalikų dvasininkai XIV– XVI a. [dalej: LKD], Vilnius 2009, s. 112, nr 586. 6 Tamże, s. 363–364, nr 2195. Najstarsza księga chrztów i ślubów... 47 rozsądził na jego korzyść spór o dziesięcinę z dóbr Brzozowa oraz ziem należących do wójtostwa w Zabielach i Jatwiezi, która z dawien dawna (ex antiquis) oddawana była kościołowi w Dolistowie. Po drugiej stronie konfl iktu stał dziedzic Brzozowej, szlachetny Mordasz Bołotowicz, wójt wspomnianych wsi, który twierdził, że zgod- nie z umową zawartą z poprzednimi proboszczami dolistowskimi zamiast dziesięci- ny snopowej corocznie opłacał czynsz w wysokości 30 gr, a dodatkowo pleban otrzy- mywał od niego 40 gr. 16 sierpnia 1540 r. parafi a św. Wawrzyńca, na mocy zapisu testamentowego Jerzego Zielepuchy, dziedzica Dolistowa, otrzymała uposażenie w wysokości 10 kop gr litewskich oraz 3 włóki gruntu w Dolistowie ze wszystkimi przynależnościami na utrzymanie altarysty przy kościele dolistowskim7. W 1633 r. uposażenie plebanów dolistowskich składało się z 5 włók ziemi we wsi Dolistowo, z których 3 były użytkowane jako orne, 2 stawów i ogrodu przyległe- go do plebanii. Proboszczowie mieli także prawo do wolnego połowu ryb w Biebrzy. Przysługiwała im dziesięcina snopowa ze wsi Dolistowo, dworu Zabiele, wsi Jatwieź, Dzięciołowo8, Mikicin, Jaświły, Mociesze, Jadeszki, Sosnowo, Moniuszki, Smogorówka, Wroczenie. Dodatkowe uposażenie stanowiło ww. nadanie Jerzego Zielepuchy9. Ponadto w 1626 r. Stanisław Grajewski, właściciel Dolistowa i Smogorówki do 1624 r.10, swoim testamentem zapisał 4000 zł polskich na dwóch wikariuszy dolistowskich z ob- ligacją modlitwy za zmarłych z rodu Grajewskich. Osobno obdarował sam kościół, zapisując 2000 zł z różnych swoich wierzytelności „na zmurowanie bądź zakrystii, bądź kaplicy i rozszerzenie sklepu, gdzie ciała leżą braciej mojej i moje też mają być położone”; uposażył także parafi alny szpital (zob. niżej)11. Nie wiadomo, którym z kolei ani jak starym budynkiem był drewniany kościół pw. św. Wawrzyńca będący miejscem udzielania sakramentów chrztów i ślubów, rejestrowanych od 1611 r. W 1633 r. opisywany był jako stary i zrujno- wany, wymagający remontu. Wewnątrz znajdowały się trzy ołtarze. W głównym umieszczono malowany na płótnie obraz Zwiastowania NMP, a w ołtarzach bocz- nych obrazy ze scenami Narodzenia Pańskiego i Ukrzyżowania12. Z zamiarem budowy kościoła murowanego nosiła się wdowa po Krzysztofi e Wiesiołowskim, starościna tykocińska Aleksandra, która w testamencie z 1645 r. przeznaczyła od- powiedni fundusz na ten cel. Rozporządzały nim brygidki z ufundowanego przez 7 J. Maroszek, dz. cyt., s. 90–92. Por. A. Szot, M. Wróbel, Sumariusz zawartości Archiwum Archidiakonatu Białostockiego z lat 40. XIX w., w: Archiwalne dziedzictwo, red. A. Szot, Białystok 2017, s. 27–76. 8 Na mocy kontraktu z 6 czerwca 1614 r. zawartego między ks. Feliksem Mikuckim a podkomorzym ziemi bielskiej Stanisławem Tarusą i jego bratem Wawrzyńcem (J. Maroszek, dz. cyt., s. 91). 9 Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, Dział Rękopisów [dalej: BUWil.], F. 57, B53-40, k. 242v. 10 Wówczas zbył całe dobra, łącznie z prawem patronatu do dolistowskiej świątyni na rzecz marszałka Wielkiego Księstwa Litewskiego Krzysztofa Wiesiołowskiego. 11 BUWil., F. 57, B53-40, k. 242v–243; J. Maroszek, dz. cyt., s. 64–67. 12 BUWil., F. 57, B53-40, k. 241v–242. 48 Marta Wróbel Archiwum i Muzeum Archidiecezjalne w