ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ ÖRTEN DEĞİŞEN YILDIZLARDA DÖNEM DEĞİŞİMİNİN YILDIZLARIN FİZİKSEL PARAMETRELERİNE BAĞIMLILIĞININ ARAŞTIRILMASI Uğurcan SAĞIR ASTRONOMİ VE UZAY BİLİMLERİ ANABİLİM DALI ANKARA 2006 Her hakkı saklıdır TEŞEKKÜR Tez çalışmam esnasında bana araştırma olanağı sağlayan ve çalışmamın her safhasında yakın ilgi ve önerileri ile beni yönlendiren danışman hocam Sayın Yrd.Doç.Dr. Birol GÜROL’a ve maddi manevi her türlü desteği benden esirgemeyen aileme teşekkürlerimi sunarım. Uğurcan SAĞIR Ankara, Şubat 2006 iii İÇİNDEKİLER ÖZET………………………………………………………………….......................... i ABSTRACT……………………………………………………………....................... ii TEŞEKKÜR……………………………………………………………...................... iii SİMGELER DİZİNİ…………………………………………………….................... vii ŞEKİLLER DİZİNİ...................................................................................................... x ÇİZELGELER DİZİNİ.............................................................................................. xiv 1. GİRİŞ........................................................................................................................ 1 1.1 Çalışmanın Kapsamı................................................................................................ 1 1.2 Örten Çift Sistemlerin Türleri ve Özellikleri........................................................ 1 2. KURAMSAL TEMELLER................................................................................... 3 2.1 Örten Değişen Yıldızlarda Dönem Değişim Nedenleri................................... 3 2.2 Bileşenler Arası Kütle Aktarımı............................................................................. 3 2.3 Sisteme Bağlı Üçüncü Bir Cismin Varlığı........................................................... 4 2.4 Manyetik Etkinlik..................................................................................................... 7 2.5 Eksen Dönmesi.......................................................................................................... 8 2.6 O-C Grafiğinin Oluşturulması...............................................................................10 3. MATERYAL ve YÖNTEM................................................................................... 12 3.1 Materyal.................................................................................................................. 12 3.2 Yöntem..................................................................................................................... 12 3.2.1 O-C değişimlerinin sınıflandırılması..................................................................12 3.2.2 Oluşturulan sınıflar ve örnek O-C grafikleri.....................................................18 4. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA....................................................... 27 4.1 Dönem Değişim Türlerine Göre Fiziksel Parametrelerin Dağılımları...............27 4.2 Oluşturulmuş Olan Sınıfların Analizleri...............................................................39 4.3 eDa ve eDb Sınıfların Analizi..................................................................................39 4.3.1 Log M-Log L değişimi..........................................................................................39 4.3.2 Log M-Log R değişimi..........................................................................................40 4.3.3 Log Teff-Log L değişimi.......................................................................................41 4.3.4 Log P - a(R) değişimi..........................................................................................41 iv 4.3.5 Log P – T(K) değişimi.........................................................................................43 4.3.6 Log P-Log g2 değişimi......................................................................................... 45 4.3.7 Log P-Ω2 değişimi................................................................................................46 4.3.8 eDa ve eDb sınıfı sistemlerin bileşenlerinin göreli yarıçaplarının dağılımları..........................................................................................................48 4.3.9 Log M1-a(R) ve Log M2-a(R) değişimleri...................................................48 4.3.10 ℓ (◦)-b (◦) dağılımı...............................................................................................50 4.3.11 eDa ve eDb sınıfı sistemlerin kütle oranı değerlerinin dağılımı................... 52 4.3.12 eDa ve eDb sınıfı sistemlerin tayf türlerinin dağılımları.............................. 52 4.3.13 eDa ve eDb sınıflarının analiz sonuçları........................................................ 53 4.4 Sa, Sb, Ss Ana ve S1, S2, S3 Alt Sınıfları Analizi................................................ 54 4.4.1 Log M-Log L değişimi..........................................................................................54 4.4.2 Log M-Log R değişimi..........................................................................................55 4.4.3 Log Teff-Log L değişimi.......................................................................................56 4.4.4 Log P - a(R) değişimi..........................................................................................58 4.4.5 Log P-T1(K) değişimi............................................................................................60 4.4.6 Log P-R1(R) ve Log P-R2(R) değişimi............................................................ 64 4.4.7 Log M1-a(R) ve Log M2-a(R) değişimi ...........................................................69 4.4.8 Log M2-Log g2 değişimi .......................................................................................74 4.4.9 S türü dönem değişimi gösteren sistemlerin bileşenlerinin göreli yarıçaplarının dağılımları...................................................................................78 4.4.10 ℓ (◦)-b (◦) dağılımı...............................................................................................79 4.4.11 S türü dönem değişimi gösteren sistemlerin kütle oranı değerlerinin dağılımı...............................................................................................................80 4.4.12 S türü dönem değişimi gösteren sistemlerin tayf türlerinin dağılımları .....81 4.4.13 S türü dönem değişimi gösteren sistemler için analiz sonuçları....................82 4.5 n, ns, ns!ss Ana Sınıfları İle u, uv, us!ss Ana Sınıflarının Analizi...................83 4.5.1 Log M-Log L değişimi..........................................................................................84 4.5.2 Log M-Log R değişimi..........................................................................................85 4.5.3 Log Teff-Log L değişimi.......................................................................................86 4.5.4 Log P - a(R) değişimi..........................................................................................88 4.5.5 Log a(R)-Log L1 değişimi...................................................................................94 v 4.5.6 Log M2-Log g2 değişimi........................................................................................98 4.5.7 n ve u türü dönem değişimi gösteren sistemlerin bileşenlerinin göreli yarıçaplarının dağılımları..................................................................................106 4.5.8 ℓ (◦)-b (◦) dağılımı................................................................................................107 4.5.9 n ve u türü dönem değişimi gösteren sistemlerin kütle oranı değerlerinin dağılımı................................................................................................................108 4.5.10 n ve u türü dönem değişimi gösteren sistemlerin tayf türlerinin dağılımı.109 4.5.11 n ve u türü dönem değişimi gösteren sistemler için analiz sonuçları.........110 4.6 L ve Ls Ana Sınıfları ile !L Alt Sınıfının Analizi..............................................111 4.6.1 Log M-Log L değişimi........................................................................................112 4.6.2 Log M-Log R değişimi........................................................................................112 4.6.3 Log Teff-Log L değişimi.....................................................................................112 4.6.4 Log P - a(R) değişimi........................................................................................114 4.6.5 Log P-R1 değişimi...............................................................................................115 4.6.6 Log M1-Ω1 ve Log M1-Ω2değişimi.....................................................................117 4.6.7 L, Ls, !L sınıfı sistemlerde göreli yarıçap değerlerinin dağılımları................121 4.6.8 ℓ (◦)-b (◦) dağılımı................................................................................................122 4.6.9 L, Ls, !L sınıfı sistemlerde kütle oranı değerlerinin dağılımı........................123 4.6.10 L, Ls, !L sınıfı sistemlerde tayf türlerinin dağılımları..................................124 4.6.11 L, Ls, !L sınıfları için genel sonuçlar..............................................................124 5. SONUÇ.................................................................................................................126 KAYNAKLAR ............................................................................................................128 EKLER.........................................................................................................................131