DEMOKRASİNİN GELİŞİM SÜRECİNDE ÇANKIRI MİLLETVEKİLLERİ (1950 - 1954) Recep BÜYÜKTOLU Çankırı Belediyesi Yayınları - 2013 DEMOKRASİNİN GELİŞİM SÜRECİNDE ÇANKIRI MİLLETVEKİLLERİ (1950 - 1954) Recep BÜYÜKTOLU Sayfa Düzeni ve Kapak Tasarım : Ömer KARAMAN Baskı - Cilt : Yeni Gün Ofset Matbaacılık Tel.: 0376 212 33 53 Çankırı ISBN : 123 1233 Çankırı Belediyesi Yayınları - 2014 II TAKDİM İrfan DİNÇ Çankırı Belediye Başkanı Çok zengin bir kültürel mirasa sahip olması yanında, tarihi mirasa da sahip olan Çankırı, Emir Karatekin tarafından fethedilmesinden sonra Türklere yeni bir yurt olmuş Anadolu şehirlerindendir. Milli Mücadele yıllarında işgale uğramamış olsa da her ferdinin kalbinde bu mücadelenin ruhu hissedilmiş ve Ankara’nın can damarı olan İstiklal Yolu’nun kilit noktalarından biri olmuştur. Milli şairimiz Mehmet Akif Ersoy’un “Muhterem Müslümanlar, Allah’a hamd u senalar olsun. Aylardan beri Cuma namazı kılmak fırsatını Çankırı’da buldum. İstanbul ve civarında kılamadım. Çünkü o yörelerde kafirlerin bayrağı dalgalanıyordu. O bayrağın altında köle idik...” dediği Çankırı’da halk Milli Mücadele sırasında üzerine düşen sorumluluğu hakkıyla yerine getirmiştir. Savaşın kazanılmasından sonra modern Türkiye’nin kuruluş sürecinde de önemli bir kent olan Çankırı, Mustafa Kemal Atatürk’ün 1925 yılında yaptığı ziyarete ev sahipliği yapmış ve Atatürk’ün şapkayı halka tanıttığı ilk şehir olmuştur. Cumhuriyet devrinde birçok ünlü bürokrat, asker, IIIIII yazar ve sanatçı yetiştiren Çankırı, Mustafa Abdülhalik Renda, Nevzat Ayaz gibi herkes tarafından bilinen siyasetçilerin yanında, büyük fedakârlıklar göstererek, gece gündüz çalışarak Çankırı’ya ve ülkeye büyük hizmetlerde bulunmasına rağmen, adı geri planda kalmış insanlar yetiştirmiştir. Bunlardan bir kısmı da IX. Dönem TBMM Çankırı milletvekilleridir. 27 yıllık Cumhuriyet Halk Partisi iktidarının sona erdiği ve Demokrat Parti iktidarının başladığı 1950 seçimleri, ülkemiz için milat olmuştu. 1950 seçimleriyle Türkiye yeni bir döneme girerken, Çankırı milletvekilleri de TBMM’de şehrimizi başarıyla temsil etmişler ve yaşanan bu tarihi süreçte önemli rol oynamışlardır. Ancak bu milletvekillerinin isimleri, şehrimize ve ülkeye katkıları bugün bilinmemektedir. Hâlbuki halk iradesinin Türkiye’de belki de demokratik yolla ilk defa sandığa yansıdığı seçimler olan 1950 seçimleri öncesinde ve sonrasında yaşananlar ülke genelinin bir özeti niteliğindedir. Bu dönemdeki gelişmeleri bilmeden ve anlamadan Türkiye’de demokrasinin gelişimini anlamak mümkün değildir. Elinizdeki bu çalışma demokrasi bilincinin yeni nesillere kazandırılmasında ve ülkemizin yakın geçmişinde yaşanan demokrasi mücadelesinin tarihsel sürecini anlamada, önemli bir boşluğu doldurabilecek mahiyettedir. Arşiv belgeleri ve dönemin canlı tanıklarının ifadeleriyle de desteklenen bu eser, aynı zamanda “Egemenlik kayıtsız, şartsız milletindir!” anlayışının yerleşmesi için mücadele eden demokrasi kahramanlarına karşı yapılmış güzel bir vefa örneğidir. Bu çalışmayı gerçekleştiren Çankırı Karatekin Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Bölümü Öğretim Elemanlarından Recep BÜYÜKTOLU’yu kutlar, eserin Çankırı’mıza ve insanlarımıza hayırlı olmasını dilerim. IVIV ÖNSÖZ IX. Dönem TBMM Çankırı Milletvekilleri ve Siyasi Faaliyetleri üzerine yapılan bu eserde Türkiye’nin kalkınma ve demokratikleşme sürecinde Çankırı milletvekillerinin yeri ve önemi tespit edilmeye çalışılmıştır. Türkiye’de Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Serbest Cumhuriyet Fırkası denemelerinden sonra, çok partili siyasi yaşama ancak 1945 yılında Milli Kalkınma Partisi ve Demokrat Parti gibi partilerin kurulmasıyla geçilebilmişti. Ancak 1946 yılında yapılan seçimlerde uygulanan “açık oy- gizli sayım” yönteminden dolayı filizlenmekte olan demokrasi çabalarının büyük bir darbe almasından dolayı, Türkiye Cumhuriyeti’nde gerçek anlamda demokrasinin başlangıcı ancak 1950 seçimleri kabul edilmektedir. Çünkü milletin iradesi gerçek anlamıyla belki de ilk defa sandığa bu seçimlerle yansımıştı. 14 Mayıs 1950 seçimleri öncesinde hazırlanan, adil ve yargı denetimini öngören yeni Seçim Kanunu ülkede demokrasinin gelişimi için çok önemli bir adım olmuştur. Bu kanuna göre yapılan 14 Mayıs 1950 genel seçimleriyle Türkiye Cumhuriyeti yeni bir döneme girmiş ve 27 yıldır Türkiye’de iktidarı elinde tutan Cumhuriyet Halk Partisi, söz konusu seçimle iktidarı Demokrat Parti’ye bırakmıştır. Bu iktidar değişimiyle Türkiye’de ekonomik, siyasi ve sosyal alanlarda gelişmelerin yanı sıra demokrasi alanında da önemli gelişmeler yaşanmıştır. 1950’den sonraki dönem belki de Yeni Türkiye’nin ya da Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan sonraki en önemli olayların yaşandığı dönem olmuştur. TBMM’nin 1954 yılına kadar süren IX. Dönemi, demokrasi tarihimizin de ilk uygulama süreci olmuş ve Meclis önemli siyasi tartışmaların alanı haline gelmiştir. Bu dönem tartışmaları insanlarımızın günümüzde yaşanan siyasi, sosyal, ekonomik, dini ve kültürel alandaki gelişmeleri daha iyi değerlendirebilmeleri ve gelecekte yaşanması muhtemel olayları görebilmeleri adına önemli örneklerle doludur. Bugüne kadar TBMM IX. Dönem Çankırı milletvekilleriyle ilgili herhangi bir bilimsel çalışma yapılmamıştır. Oysa bu milletvekillerinin hem Türkiye’nin geneli adına, hem de Çankırı ili için yaptığı çalışmalar çok önemlidir. Böylece yaptığımız bu çalışmayla hem Çankırı tarihine hem de Türkiye Cumhuriyeti tarihine katkıda bulunmayı amaçladık. VV TBMM IX. Dönem Çankırı milletvekillerinin hayatları hakkında yazılı belgelerin çok az olması, bu milletvekillerinin tamamının vefat etmiş olması, bazılarının Çankırı’da yaşayan birinci derecede yakınlarının bulunmaması, olanların ise geçmişte yaşadıkları siyasi baskıdan dolayı; özellikle 1960 Askeri Darbesi sonrasında yaşadıklarından dolayı çok fazla bilgi vermek istememesi, Çankırı’da arşiv çalışmalarının yeterince önemsenmemiş olması ve 1960 Askeri Darbesi’yle Çankırı Demokrat Parti İl Teşkilatı arşivinin imha edilmiş olması gibi etkenler çalışmamızı olumsuz etkilemiştir. Araştırmamız sırasında başta Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşivi ve Kütüphanesi olmak üzere, Meclis’in IX. Dönemi’ni kapsayan TBMM Tutanakları Dergisi, Milletvekili Sicil Dosyaları, IX. Dönem Meclis Albümleri, T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 1945–1983 yılları arsında yayın yapmış Çankırı gazeteleri incelenmiş, ulusal süreli yayınlar ve araştırma eserlerde yer alan bilgilerden yararlanma yoluna gidilmiştir. Bu çalışma 2013 yılında Pamukkale Üniversitesi’nde Yüksek Lisans Tezi olarak hazırlandı. Tez konusunun belirlenmesi aşamasından başlayarak, tezin tamamlandığı ana kadar fikirleriyle beni devamlı bir şekilde destekleyen Danışman Hocam Yrd Doç. Dr. Zülal KELEŞ’e, bilgi ve tecrübeleriyle sürekli desteklerini gördüğüm Hocam Yrd. Doç. Dr. Yüksel ÖZGEN’e, kaynak ve doküman temininde yaptıkları yardımlardan dolayı Avukat Mehmet ÇİVİTÇİOĞLU’na, Araştırmacı-Yazar Yüksel ARSLAN’a, Harun Tosyalıoğlu’na, Doğruyol Gazetesi sahibi İrfan HOŞAFCIOĞLU’na, Bizim Çankırı Gazetesi sahibi Ali KÖR’e, Ebubekir KEKLİK’e, Engin DENİZ’e, Ayşe YÖNKUL’a, TBMM Arşiv Müdürlüğü ve Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı çalışanlarına, çalışmam süresince benden maddi ve manevi desteğini esirgemeyen değerli eşim Münevver, kızlarım Melek ve Zülal’e en içten duygularımla teşekkür ederim. Haziran 2013 Recep BÜYÜKTOLU VIVI İÇİNDEKİLER TAKDİM..........................................................................................................III ÖNSÖZ.............................................................................................................V İÇİNDEKİLER..................................................................................................VII TABLOLAR DİZİNİ............................................................................X SİMGE VE KISALTMALAR ...............................................................................XI GİRİŞ................................................................................................................1 BİRİNCİ BÖLÜM ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ SÜRECİNDE ÇANKIRI VE 14 MAYIS 1950 SEÇİMLERİ ........................................20 I- Milli Mücadele Yıllarında Çankırı ve I. Dönem TBMM Milletvekilleri .........20 II- 1923- 1950 Yılları Arasında TBMM’de Çankırı’yı Temsil Eden Milletvekilleri .....................................................................22 III- Türkiye’de Seçim Hazırlıkları ....................................................................26 IV- Çankırı’da Seçim Hazırlıkları ....................................................................35 V- Çankırı Milletvekili Adayları .....................................................................40 VI- 14 Mayıs 1950 Milletvekili Seçim Sonuçları .............................................42 a) Ülke Geneli Seçim Sonuçları ................................................................42 b) Çankırı İli Seçim Sonuçları ...................................................................45 VII- 14 Mayıs 1950 Milletvekili Seçimi Sonuçlarının Yankıları .......................47 a) Seçim Sonuçlarının Ülke Genelindeki Yankıları ...................................47 b) Seçim Sonuçlarının Çankırı İlindeki Yankıları .......................................52 İKİNCİ BÖLÜM IX. DÖNEM TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ ÇANKIRI MİLLETVEKİLLERİ .........................................54 I- Kazım Arar ................................................................................................54 II- Kemal Atakurt ..........................................................................................62 III- Celal