T.C. ANKARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ TAR İH (ESK İÇA Ğ TAR İHİ) ANAB İLİM DALI BO ĞAZKÖY-MA ŞAT HÖYÜK-ORTAKÖY ÇĐVĐYAZILI BELGELER ĐNE GÖRE TAR ĐHĐ CO ĞRAFYA ARA ŞTIRMALARI Doktora Tezi Yener DURAN Ankara-2010 T.C. ANKARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ TAR İH (ESK İÇA Ğ TAR İHİ) ANAB İLİM DALI BO ĞAZKÖY-MA ŞAT HÖYÜK-ORTAKÖY ÇĐVĐYAZILI BELGELER ĐNE GÖRE TAR ĐHĐ CO ĞRAFYA ARA ŞTIRMALARI Doktora Tezi Yener DURAN Tez Danı şmanı Prof. Dr. Turgut Y İĞİ T Ankara-2010 T.C. ANKARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ TAR İH (ESK İÇA Ğ TAR İHİ) ANAB İLİM DALI BO ĞAZKÖY-MA ŞAT HÖYÜK-ORTAKÖY ÇĐVĐYAZILI BELGELER ĐNE GÖRE TAR ĐHĐ CO ĞRAFYA ARA ŞTIRMALARI Doktora Tezi Tez Danı şmanı : Prof. Dr. Turgut Y İĞİ T Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı Prof. Dr. Turgut Y İĞİ T ....................................................................................... Prof. Dr. Aygül SÜEL ....................................................................................... Prof. Dr. Ömer ÇAPAR ...................................................................................... Yar. Doç. Dr. Sedat ERKUT ...................................................................................... Yar. Doç. Dr. Esma REYHAN ...................................................................................... Tez Sınavı Tarihi: 4. 10.2010 TÜRK İYE CUMHUR İYET İ ANKARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ MÜDÜRLÜ ĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranı ş ilkelerine uygun olarak toplanıp sunuldu ğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gere ği olarak, çalı şmada bana ait olmayan tüm veri, dü şünce ve sonuçları andı ğımı ve kayna ğını gösterdi ğimi ayrıca beyan ederim. ( 6 / 1 / 2011) Tezi Hazırlayan Ö ğrencinin Adı ve Soyadı Yener DURAN İmzası …………………………… ĐÇĐNDEK ĐLER ÖNSÖZ .......................................................................................................................iii I. G ĐRĐŞ ........................................................................................................................1 II. TAR ĐHĐ CO ĞRAFYA ...........................................................................................7 II.1. Tarihi Co ğrafya Ara ştırmalarında Metot................................................20 II.1.1. Konu-Yer-Zaman Tespiti ve Sınırlandırması...........................24 II.1.2. Bibliyografya Ara ştırması........................................................26 II.1.3. Ar şiv Ara ştırması.....................................................................27 II.1.4. Arazi Ara ştırması.....................................................................32 II.1.5. Yerle şimlerin Lokalizasyonu...................................................34 III. BO ĞAZKÖY-MA ŞAT HÖYÜK-ORTAKÖY BELGELER ĐNE GÖRE TAR ĐHĐ CO ĞRAFYA ARA ŞTIRMALARI ...................................................37 III.1. Merkez Hatti Bölgesi ve Bölgedeki Üç Şehir: Hattuša- Tapikka- Šapinuva..................................................................50 III.1.1. Hattuša....................................................................................54 III.1.1.1. Hattuša Çevresindeki Bazı Şehirler.........................70 III.1.2. Tapikka……………...............................................................74 III.1.3. Šapinuva.................................................................................79 III.1.3.1. Šapinuva Ülkesi Đdari Bölgesi.................................81 III.1.3.2. Šapinuva Ülkesi Da ğları..........................................83 III.1.3.3. Đlk Kez Ortaköy Tabletlerinde Kar şıla ştı ğımız Di ğer Co ğrafi Đsimler..............................................84 III.2. Šuppiluliuma’nın Zuliya Havzası’ndan Marašša Nehri’ne Seferi……89 III.3. KUB 40.106 Rev. III’teki Askeri Sefer Güzergahı…………………...92 III.4. Bo ğazköy- Ma şat Höyük- Ortaköy Çiviyazılı Belgelerindeki Bazı Co ğrafi Đsimler.......................................................................................94 IV. SONUÇ .............................................................................................................113 BĐBL ĐYOGRAFYA ................................................................................................118 ÖZET .......................................................................................................................132 EKLER 1. ARAYÜZLERDEN ÖRNEKLER............................................................136 2. HAR ĐTALAR...........................................................................................139 3. TABLOLAR.............................................................................................150 ÖNSÖZ Hitit tarihi ve kültürüne ili şkin bilgilerimiz, çivi yazılı belgeler üzerindeki çalı şmalar ve arkeolojik kazılar ile özellikle son yirmi yıldır önemli ölçüde artmı ştır. Bununla birlikte, yeni geli ştirilen teknolojilerin bilim dünyasının çe şitli alanlarında kullanılmasıyla alınan ba şarılı sonuçlar göz önüne alındı ğında, bu teknolojilerin tarih çalı şmalarına entegre edilmesiyle birlikte ba şarılı sonuçlar elde edilebilece ğini dü şünmekteyiz. Đlk bölümü yüksek lisans tezimizle tamamlanan, uzun soluklu bir tarihi co ğrafya çalı şmasının ikinci adımı olarak dü şünülebilecek bu çalı şmanın amacı, çivi yazılı metinler ı şığında, Bo ğazköy - Ma şat Höyük - Ortaköy ar şivlerinden yola çıkarak bu ar şivlerdeki çiviyazılı belgelerde geçen yerle şim yerlerinin sınırlarını belirledi ği alanda co ğrafya adlarının lokalizasyon çalı şmalarında yeni bir yöntemin ilk örneklerini sunmaktır. Sergilenmek istenilen yeni yakla şım, Eskiça ğ Tarihi co ğrafya çalı şmalarında kullanılması dü şünülen yeni geli ştirilen teknoloji uygulamalarını da içeren daha geni ş çaplı ara ştırmaların temelini olu şturacaktır. Çalı şmalarım süresince daima destek tez danı şmanım de ğerli hocam Prof. Dr. Turgut Yi ğit’e, e şsiz deneyimleriyle bana yol gösteren kıymetli hocalarım Prof. Dr. Aygül Süel’e ve Dr. Mustafa Süel’e te şekkürlerimi sunmak istiyorum. Ayrıca bu çalı şmanın olu şturulmaya çalı şıldı ğı uzun süre boyunca maddi ve manevi destekleriyle her zaman yanımda olan aileme, özellikle karde şim Taner Duran’a çok te şekkür ederim. KISALTMALAR L ĐSTES Đ ABoT Ankara Arkeoloji Müzesinde Bulunan Bo ğazköy Tabletleri. (Bo ğazköy - Tafeln im Archäologischen Museum zu Ankara) Đstanbul, 1948. AJA American Journal of Archaeology, Princeton / Boston Anatolica Anatolica, Annuari Internationale pour les Civilizations de’l Asie Anterisure, Leiden ANET Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament. Ed. by James B. Pritcbard. Princeton, 1969 An St. Anatolian Studies, Journal of the British Institute of Archaeology at Ankara-London Arc. An. Archivum Anatolicum, Ankara, 1995vd. ASVOA Atlante Storico del Vicino Oriente Antico, Roma AÜDTCFY Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara Belleten Belleten, Türk Tarih Kurumu, Ankara BoTU E. Forrer, Die Boghazköi-Texte in Umschrift, Leipzig, (WVDOG 41/ 42) 1922- 1926 CAH Cambridge Ancient History, Cambridge CTH E. Laroche, Catalogue des Textes Hittites, Paris, 1971 Hethitica Bibliotheque des Cahiers de l’Institute de Linguistique de Louvain, Louvain HKM Hethitische Keilschrifttafeln aus Ma şat-höyük, Ankara, 1991 IBoT Đstanbul Arkeoloji Müzelerinde Bulunan Bo ğazköy Tabletlerinden Seçme Metinler I-IV, Đstanbul 1944, 1947, 1954, 1988 JAOS Journal of the American Oriental. Society. New Haven JCS The Journal of Cuneiform Studies, New Haven JEA The Journal of Egyptian Archaeology, London JNES The Journal of Near Eastern Studies, Chicago KBo Keilschrifttexte aus Boghazkoi, Leipzig - Berlin KUB Keilschrifturkunden aus Boghazkoi, Berlin OA Oriens Antiquus, Studia Biblica et Orientalia, Roma OIP Oriental Institute Publications - Chicago Or Orientalia, A Quarterly Published by the Faculty of Ancient Oriental Studies, Pontifical Biblical Institute, Rome RA Revue d'Assyriologie en d' Archeologie Orientale, Paris RGTC Répertoire Géographique des Textes Cuneiformes RHA Revue Hittite et Asianique, Paris SMEA Studi micenei ed egeo-anatolici, Roma StBoT Studien zu den Boghazköi-Texten, Wiesbaden Tel Aviv The Journal of theTel Aviv University Institute of Archaeology, Tel Aviv TTKY Türk Tarih Kurumu Yayınları VO Vicino Oriente I. G ĐRĐŞ Tarih, do ğa bilimleri gibi dolaysız gözleme dayanmak yerine, ço ğu zaman eksik ve kusurlu belgesel kayıtlardan ya da anlatılanlardan yola çıkarak akıl yürütme yoluyla geçmi şte olanların çıkarsanmasını ve yeniden kurgulanmasını içerir. Bu i şle u ğra şan ki şinin, tarihçinin, eldeki belgelerin dilini anlaması, metinde sonradan olu şmu ş bozukluk ve hataları gidermesi ayrıca belgeyi hazırlayanların dü şünce yapısını kavramaya çalı şması gerekir. Bütün bu ele ştirel i şlemler yalnızca ba şlangıçtır; tarihçinin asıl i şi ise elindeki malzemeden yola çıkarak bir sentez oluşturmaktır. 1 Geçmi şe gitme şansı bulunmadı ğından tarihçi, olayları bizzat görme şansına sahip de ğildir. Yani bir kimyager gibi ara ştırdı ğı konuları laboratuvarda gözlemlemesi mümkün de ğildir. Ancak olayları, geçmi şte ya şayanlar ya da gözlemleyenlerin bıraktıkları belgelere dayanarak takip etmek ve analiz etmek zorundadır. Belgelerin dilinden anlayan bir tarihçi, onları konu şturarak olayların seyrini, neden ve sonuçlarını takip edebilir. Geçmi ş, herkese farklı bir ı şık altında görünür. Tarihçi geçmi şin konu şan dilidir. Dolayısıyla belgeleri konu şturmadan önce kendi belle ğinde bunları de ğerlendirerek süzgeçten geçirmek zorundadır. Belgesiz tarihçilik rivayetçi bir