DE TOEKOMST VAN DE TOEKOMST VAN DE SOCIALE ZEKERHEID: SOCIALE DE VAN TOEKOMST DE DE SOCIALE ZEKERHEID: DE MENSELIJKE MAAT IN EEN SOLIDAIRE SAMENLEVING Redactie E.M.H. Hirsch Ballin A.P.C.M. Jaspers J.A. Knottnerus H. Vinke Hirsch Ballin, Jaspers, Ballin, Jaspers, Hirsch DE MENSELIJKE MAAT IN EEN SOLIDAIRE SAMENLEVING SOLIDAIRE EEN IN MAAT MENSELIJKE DE Ons stelsel van sociale zekerheid dient zowel het individuele welzijn als het algemeen maatschappelijk belang van duurzame inzetbaarheid, participatie en sociaaleconomische stabiliteit. Dat is extra belangrijk in tijden van crisis, om menselijke en economische schade maximaal te voorkomen. Sociale zekerheid is onmisbaar om een samenleving bijeen te houden waarin mensen op vele – vaak in de loop van hun leven wisselende – manieren sociaal en economisch hun plaats moeten vinden. De stabiliteit van de sociale zekerheid staat onder druk door veranderingen die zich in hoog tempo opdringen: technologische vooruitgang, flexibilisering van arbeids­ relaties, en langer doorwerken. Bovendien wordt het stelsel op de proef gesteld door de coronapandemie en haar nasleep, die sociaal kwetsbaren extra hard raken in inkomen, gezondheid en welzijn. Deze ontwikkelingen onderstrepen het belang van stabiele kaders, zoals constitutionele en grondrechtelijke verankering van sociale zekerheid. Hiertoe behoort ook het Europees kader, want sociaaleconomische bedreigingen hebben vaak grensoverschrijdende oorzaken en moeten door internationale samenwerking worden gekeerd. In deze verzameling van toekomstverkenningen worden contouren geschetst voor samenhang en stabiliteit van het stelsel van sociale zekerheid. Sociale bescherming naar Knottnerus en Vinke Knottnerus en Vinke menselijke maat, solidariteit en bescherming van werk en werkgelegenheid blijven hierbij de essentiële ijkpunten. ISBN 978-94-6290-928-1 (red.) 9 789462 909281 De toekomst van de sociale zekerheid: de menselijke maat in een solidaire samenleving De toekomst van de sociale zekerheid: de menselijke maat in een solidaire samenleving aangeboden aan dr. E.P. de Jong bij zijn afscheid als vicevoorzitter van Instituut Gak E.M.H. Hirsch Ballin, A.P.C.M. Jaspers, J.A. Knottnerus en H. Vinke (red.) met bijdragen van: S. Brouwer en R. van Ooijen, S.J. van der Burg-Vermeulen, C. van Ewijk, M. Goos en A.M. Salomons, K.P. Goudswaard, M. Heemskerk, A.F. Heerma van Voss, M.J. Keune, P.W.C. Koning, H. van Meerten en A.K.R. Wouters en J.J. van Zanden, Th.E. Nijman, P.C.J. Oomens en E. Vossen, P.S.J.M. Schoukens, O.P. van Vliet en L.M.J. van Doorn, G.J. Vonk, J.C. Vrooman, D.J. van Vuuren en S. Muns Boom juridisch Den Haag 2021 Omslagontwerp: Textcetera, Den Haag Opmaak binnenwerk: Ambrac, Deventer © 2021 De auteurs | Boom juridisch Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet of de reprorechtregeling van Stichting Reprorecht dient daarvoor een billijke vergoeding te worden voldaan aan Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het verveelvoudigen en openbaar maken van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave als toelichting bij het onderwijs, bijvoorbeeld in een (digitale) leeromgeving of een reader (art. 16 Auteurswet), dient een regeling te worden getroffen met Stichting Uitgeversorganisatie voor Onderwijslicenties (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-uvo.nl). No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. ISBN 978-94-6290-928-1 ISBN 978-90-8974-502-6 (e-book) NUR 825 www.boomjuridisch.nl Voorwoord Dat sociale zekerheid onlosmakelijk bij onze samenleving hoort, wordt breed gedragen. De concrete vorm en de omvang van de geboden sociale zekerheid zijn echter afhankelijk van veel factoren. Die krijgen hun eigen invulling in het tijdsgewricht waarin wij leven. Dat tijdsgewricht kent vaak zijn eigen dynamiek. Als bepalende factoren kunnen de stand van de economie, de financiële mogelijkheden van de Staat, de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt en uiteindelijk het politieke klimaat worden genoemd. Wij leven thans in een tijd waarin ontwikkelingen zich in een versneld tempo voltrekken. Zo kunnen wij bijvoorbeeld denken aan de vele nieuwe technologische ontwikkelingen en aan de komst van de platformeconomie, waardoor een herijking van arbeid plaatsvindt, aan de flexibilisering van de arbeidsmarkt, aan de globalisering met de externe invloeden daarvan op onze samenleving, en aan de ontgroening en vergrijzing met de vele discussies over de houdbaarheid van het pensioenstelsel als gevolg. Daarnaast raakt COVID-19 de samenleving op veel fronten. Dat alles leidt tot onzekerheid over de toekomst. De rol van de overheid wordt opnieuw tegen het licht gehouden. Deze tijd geeft dan ook aanleiding om innovatief en visionair te denken. Dat alles wil niet zeggen dat de geschiedenis van de sociale zekerheid vergeten kan worden. Wij bouwen voort op een gedachtegoed dat gedurende vele decennia is gevormd. Er is een schat aan ervaring waaruit geput kan worden. In Nederland is dr. E.P. (Bert) de Jong iemand die sterk verbonden is met de sociale zekerheid; hij heeft haar in al haar facetten gedurende een lange reeks van jaren leren kennen. Zijn grote belangstelling voor de wetenschap loopt als een rode draad door zijn carrière. Hij beoefent de wetenschap niet alleen als zuivere wetenschapper aan de univer- siteit – hij is lange tijd hoogleraar Sociaal recht aan de VU te Amsterdam geweest –, maar hij is ook sterk betrokken bij de uitvoering van de sociale zekerheid. Eerst als voorzitter van de Sociale Verzekeringsraad, vervolgens als voorzitter van de hoofddirectie van de Vereniging Gemeenschappelijk Administratiekantoor en ten slotte als voorzitter van de raad van bestuur van Gak Groep NV. Ook het wetgevingstraject heeft zijn belangstelling. Dat komt tot uiting door zijn lidmaatschap van de Eerste Kamer. De wat meer zakelijk gerichte kant van de maatschappij leert hij als lid van de raad van bestuur van Achmea Holding kennen. De universitaire wereld blijft hem boeien. Dat blijkt uit zijn voorzitterschap van het bestuur van de Katholieke Universiteit Nijmegen, maar ook uit zijn betrokkenheid bij de Neder- 5 Voorwoord landse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek. Vele publicaties van zijn hand zijn verschenen. Ik leerde Bert de Jong kennen tijdens de turbulente ontwikkelingen bij de Vereniging Gemeenschappelijk Administratiekantoor nadat de parlementaire enquête uitvoeringsor- ganen sociale verzekering (‘enquête-Buurmeijer’, 1992-1993) had plaatsgevonden. Deze enquête naar het functioneren van de organen belast met de uitvoering van de socialever- zekeringswetten werd ingesteld na een kritisch rapport over de uitvoeringspraktijk. De conclusie van het rapport was dat de verdeling van de verantwoordelijkheden in de sociale verzekeringen er uiteindelijk toe had geleid dat de werknemersverzekeringen niet doelmatig en doeltreffend werden uitgevoerd. Er was geen kritiek op de rechtmatigheid van de uitke- ringen en de betrouwbaarheid van de administratie. Wel was er kritiek op de wijze waarop werkgevers- en werknemersorganisaties hun taak vervulden en op het toezicht. De belangrijkste aanbevelingen waren het overdragen van de uitvoerende werkzaamheden van de bedrijfsverenigingen aan een onafhankelijke instantie en de instelling van een onafhankelijk toezichtorgaan. In 1994 werd een nieuwe organisatiewet van kracht. Dat resulteerde in de vorming van Gak Groep NV, een onafhankelijke vennootschap die zich meer richtte op marktwerking. In 1999 kwam het kabinet terug van de beslissing dat de uitvoering van de socialeverzeke- ringswetten door onafhankelijke entiteiten diende te geschieden. Dat resulteerde in de vorming van het UWV. Deze transities vonden bij de Gak Groep plaats onder leiding van Bert de Jong; hij vervulde deze taak met een rustige afgewogenheid. Het was voor mij een genoegen om met hem samen te werken. Hier kwamen kennis omtrent het socialeverzeke- ringsrecht en de ervaring hoe deze wetten uit te voeren op een boeiende wijze samen. Bert de Jong was voorzitter van het Mr. H.P.L.C. de Kruyff-fonds. Dit fonds hield enkele leerstoelen in stand voor hoogleraren op het gebied van de sociale zekerheid. Op initiatief van Bert de Jong fuseerde dit fonds met Instituut Gak. Daarmee verbreedde het instituut zijn werkzaamheden. Naast het investeren in maatschappelijke projecten en wetenschap- pelijk onderzoek op het gebied van de sociale zekerheid en de arbeidsmarkt richtte Instituut Gak zich sedertdien op het in stand houden van leerstoelen die verbonden zijn aan het aandachtsgebied van het Instituut. Dat laatste vond onder de bezielende leiding van Bert de Jong plaats. Hij initieerde als bestuurder van Instituut Gak de vorming van een opmerkelijk aantal nieuwe leerstoelen met de daarbij behorende leeropdrachten. In sep- tember 2020 kent Instituut Gak achttien leerstoelen en een lectoraat. De verwachting is dat dit aantal nog zal stijgen. Teneinde de positie van de hoogleraren en de lector in hun universiteit respectievelijk hogeschool te ondersteunen, bepleitte Bert de Jong binnen het 6 Voorwoord bestuur