SEMINARE t. 34 *2013* s. 311–324 te R e s a wo n t o R ‑ci c h y Państwowe Muzeum Auschwitz­‍Birkenau w Oświęcimiu SALEZJANIE W OBOZIE AUSCHWITZ 1. ws t ę p W pięciotomowej pracy księży W. Jacewicza i J. Wosia Martyrologium­‍pol‑ skiego­‍duchowieństwa­‍rzymskokatolickiego­‍pod­‍okupacją­‍hitlerowską­‍w­‍latach­‍ 1939–1945­‍znajdują się informacje poświęcone duchownym, którzy zostali przy- wiezieni do KL Auschwitz. Autorzy publikacji ustalili, że w tym obozie osadzo- no 399 duchownych i kleryków oraz 17 sióstr zakonnych. Z tej grupy zginęło 246 osób (166 w Auschwitz i 80 w innych obozach, do których zostali przeniesie- ni), w tym 190 kapłanów, 10 kleryków, 34 braci zakonnych, 2 siostry1. Podawana przez autorów publikacji liczba nie uwzględniła duchownych in- nych narodowości. Uwzględniając ten fakt, w oparciu o materiały archiwalne, należy przyjąć, że do Auschwitz skierowano co najmniej 464 kapłanów, klery- ków, zakonników oraz 35 sióstr zakonnych2 — z Polski, a także z innych kra- jów okupowanej Europy: Francji, Czech, Austrii. Większość z nich straciła życie w Auschwitz lub w innych obozach, do których zostali przeniesieni. Wprawdzie duchowni stanowili niewielką część ogólnej liczby osób osadzonych w Au- schwitz3, jednak ze względu na ich traktowanie przez esesmanów, a także ich postawy i zachowania w obozie, stanowią ważną grupę badawczą. Wśród uwięzionych w Auschwitz znaleźli się również salezjanie (SDB), któ- rych losy jak w soczewce skupiają los ogółu duchowieństwa w obozie. Łącznie osadzono w nim 22 salezjanów (20 księży i 2 koadiutorów), spośród których 1 Por. W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium­‍ polskiego­‍ duchowieństwa­‍ rzymskokatolickiego­‍ pod­‍okupacją­‍hitlerowską­‍w­‍latach­‍1939–1945, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1977, t. 3, s. 339. 2 Por. T. Wontor­‍Cichy, Duchowieństwo­‍i­‍życie­‍religijne­‍w­‍KL­‍Auschwitz, Katecheta (2011)6, s. 63. 3 W latach 1940–1945 do Auschwitz skierowano co najmniej 1 300 tys. osób. Najliczniejszą grupę, 1 100 tys. stanowili Żydzi, kolejną Polacy — około 150 tys., następną Romowie — 23 tys., radzieccy jeńcy wojenni — około 15 tys. oraz ludzie innych narodowości z okupowanej Europy — 25 tys. Por. F. Piper, Ilu­‍ludzi­‍zginęło­‍w­‍KL­‍Auschwitz.­‍Liczba­‍ofiar­‍w­‍świetle­‍źródeł­‍i­‍badań­‍ 1945–1990, Oświęcim 1992, s. 22–29. 312 TERESA Wontor-CICHy 13 straciło tam życie, dwóch zmarło po przeniesieniu do KL Dachau, jeden do Neuengamme. Przeżyło jedynie 6 z nich (wszyscy wyzwoleni w Dachau). Okres II wojny światowej i osadzenie w obozie koncentracyjnym było dla wielu duchownych czasem wielkiej próby. O tym, że większość z nich postępo- wała zgodnie ze swoim powołaniem, świadczy fakt, iż wielu zostało uhonoro- wanych najwyższymi wyróżnieniami w Kościele katolickim — beatyfikacją czy kanonizacją. Do godności błogosławionych wyniesiony został także salezjanin, ks. Józef Kowalski. Trwa proces beatyfikacyjny drugiej grupy polskich męczenników z okresu II wojny światowej. Wśród Sług Bożych jest 8 salezjanów — więźniów Au- schwitz: Ignacy Antonowicz, Ignacy Dobiasz, Karol Golda, Franciszek Harazim, Ludwik Mroczek, Włodzimierz Szembek, Jan Świerc, Kazimierz Wojciechow- ski. 2. os a d z e n i w p i e R w s z y c h m i e s i ą c a c h i s t n i e n i a o B o z u Pierwszym salezjaninem osadzonym w KL Auschwitz był ks. Jan Woś. Aresztowano go w Sokołowie Podlaskim, gdzie pełnił funkcję administrato- ra domu salezjańskiego. W wypełnionej w 1955 r. ankiecie, w rubryce powód aresztowania napisał „staatsfeindlich gesinnt” — wrogo usposobiony do pań- stwa4. Przywieziony został do obozu 22 września 1940 r. z Warszawy, w trakcie rejestracji otrzymał numer 4312. Skierowano go początkowo do różnych prac porządkowych i budowlanych na terenie obozu. Z grupą duchownych — 12 grudnia 1940 r. — przeniesiony został do KL Dachau. Tam miał być poddany eksperymentom z bakterią malarii, jednak dzięki dobrej znajomości języka nie- mieckiego skierowany został do pracy w komandach roboczych. Dzięki temu do- czekał wyzwolenia w tym obozie 29 kwietnia 1945 r. Po wojnie, we współpracy z innym salezjaninem W. Jacewiczem, opublikował, wspominane już, 5-tomowe Martyrologium5. Kolejni salezjanie, ks. Wojciech Michałowicz i ks. Bolesław Gromko, aresz- towani zostali w Kielcach, gdzie pracowali w parafii św. Krzyża. Pierwszy z nich był proboszczem, zaangażowanym przed wojną w pracę pedagogiczną, za co otrzymał Krzyż Zasługi. W czasie okupacji prowadził aktywną działalność dusz- pasterską i społeczną w parafii. Natomiast drugi pracował jako katecheta. Aresz- towano ich 10 lutego 1941 r., a 5 kwietnia przywieziono do Auschwitz. Ksiądz Michałowicz otrzymał podczas rejestracji numer 13157, a Gromko 13172. Już 4 Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz­‍Birkenau [dalej: APMA-B], Ankieta, V-26/1771/55. 5 APMA-B, Zespół Różne akta oddziału administracji D-AuI-4/8, s. 144; Zespół Zugangs- buch KL Dachau [dalej: Zugangsbuch], D-Da-3/3, t. 1, s. 3; Zespół Opracowania [dalej: Opraco- wania], t. 95, s. 194. SALEZJANIE W OBOZIE AUSCHWITZ 313 4 maja pierwszy z nich został przeniesiony do Dachau. Tam z powodu flegmony nóg został skierowany do szpitala, gdzie przeszedł operację. Podczas rekonwale- scencji poinformowano go w wydziale politycznym, że wyrokiem sądu w Kiel- cach został skazany na śmierć przez powieszenie. Wyrok wykonano w Dachau 9 stycznia 1942 roku6. Drugi z wymienionych prawdopodobnie już 24 kwietnia przeniesiony został do KL Neuengamme i tam rozstrzelany 29 grudnia 1941 ro- ku7. Kolejnym więźniem Auschwitz został koadiutor Jan Pawlik, przywieziony z Warszawy, także 5 kwietnia (nr 12630). Z zawodu był drukarzem i za wiedzą przełożonych angażował się w pracę konspiracyjnych drukarni w Warszawie. Prawdopodobnie stało się to powodem aresztowania. Jeden z jego współbraci, ks. Wacław Nowaczyk, tak pisał na ten temat: „Gdzie został aresztowany, niewiadomo. […]. Pracował za wiedzą ks. inspektora Balawajdra. Po aresztowaniu, […] w nocy, przyszło gestapo i zrobiło w jego pokoju rewizję. Mieli jego klucze od pokoju, ale nie umieli otworzyć. Rozbili drzwi. Czy coś znaleźli, niewiadomo. Gdy wyszli prze- glądnięto pokój. Gestapo nie znalazło podziemnej prasy, gdyż Jan Pawlik krył ją pod klatką z kanarkami. Niepodejrzane miejsce. Po drugiej rewizji oddali klucze i pozwolili zająć pokój”8. Jan Pawlik zmarł 26 lipca, po około czterech miesiącach pobytu w obozie9. 3. kR a k o w s k i e a R e s z t o w a n i a Najliczniejsze aresztowania wśród salezjanów, które objęły 12 duchownych, miały miejsce w Krakowie w maju 1941 r. Ks. Władysław Konieczny, katecheta w szkole zawodowej, aresztowany został 16 maja podczas prowadzenia lekcji. Powodem miało być posiadanie prasy konspiracyjnej. 22 maja aresztowano ks. Ludwika Mroczka. Gestapowcy przyjechali w czasie, gdy odprawiał mszę św., i aresztowali go w zakrystii po jej zakończeniu. Jako powód podali przynależ- ność do organizacji wojskowej na terenie Generalnego Gubernatorstwa10. Następnego dnia miało miejsce aresztowanie kolejnych 10 salezjanów. Pierwszym z nich był ks. dr Franciszek Harazim, a drugim dyrektor Instytutu Teologicznego, ks. dr Ignacy Antonowicz. Pozostali aresztowani w tym dniu to 6 APMA-B, Lista nowo przybyłych więźniów [dalej: Lista więźniów], D-AuI-2/63, t. 1, s. 99; Książka stanów dziennych [dalej: Książka stanów], D-AuI-3/8/1, t. 1, s. 4; Zugangsbuch, t. 1, s. 12; Opracowania, t. 95, s. 195, 197. 7 APMA-B, Lista więźniów, t. 1, s. 99; Opracowania, t. 95, s. 199. 8 APMA-B, Opracowania, t. 95, s. 200. 9 APMA-B, Lista więźniów, t. 1, s. 122; Opracowania, t. 44, s. 39. 10 Okoliczności aresztowania por. Zginęli­‍ za­‍ wiarę.­‍ Kandydaci­‍ na­‍ ołtarze­‍ II­‍ procesu­‍ be‑ atyfikacyjnego­‍2­‍grupy­‍polskich­‍męczenników­‍z­‍okresu­‍II­‍wojny­‍światowej, red. W. Mazurowski, W. Węckowski, Wydawnictwo Bernardinum, Pelplin 2011, s. 220–221. 314 TERESA Wontor-CICHy księża: Ignacy Dobiasz, Jan Piotr Świerc, Kazimierz Wojciechowski, Józef Ko- walski, Władysław Niemir, Walenty Waloszek, Józef Wybraniec oraz koadiutor Józef Czaderna. Jako powód aresztowania podano udzielanie pomocy polskim żołnierzom. Wymienionym salezjanom przedstawiano też szereg innych zarzu- tów. Wszystkich 12 przewieziono do więzienia przy ul. Montelupich. We wspomnieniach Józefa Klinka, więźnia Auschwitz, można przeczytać o okolicznościach tych aresztowań: „W Krakowie odwiedzałem często oo. Salezjanów na Dębnikach […]. Znałem ze Lwowa księdza proboszcza Jana Świerca, katechetę Władysła- wa Koniecznego. Ks. Konieczny prosił mnie […] o ulotki i tajne gazetki dla swego brata, który pracował w Związku Walki Zbrojnej na Podhalu. Zawierzyłem ks. Koniecznemu, że nie będzie długo przetrzymywał u sie- bie tych ulotek i doręczy je bratu, gdy tylko go odwiedzi, że będzie ostroż- ny. Ks. Konieczny, jak się niebawem okazało, był jednak nieostrożny, dał bowiem jakąś ulotkę do przeczytania krawcowi, który pracował w warsz- tacie księży salezjanów (zdaje się w kwietniu 1941 r.). Widział to szewc, który pracował w tym samym warsztacie i zaraz doniósł do gestapo, bo jak się wtedy wydało, był on szpiegiem. Gestapo usiłowało zająć budy- nek seminarium duchownego księży salezjanów na potrzeby SS-manów. Szpieg szewc miał być narzędziem gestapo. Ks. Konieczny i krawiec byli aresztowani […] i w czasie śledztwa ksiądz Konieczny zeznał, że ulotkę dostał ode mnie”11. Z kolei jeden z aresztowanych salezjanów, ks. Walenty Waloszek, pisał po wojnie o szpiegowskiej działalności ks. Czecha, kapelana albertynów, który wskazał gestapo salezjanów mających styczność z konspiracją12. Także jezuita, więzień Auschwitz, ks. Adam Kozłowiecki, we wspomnieniach