2010eko abendua Itsasorako lehio, tontorreko herri Miaxirian duzu, Aranoko berri Arano historiaurrean - Aranoko lurretan barna Arano, iruditan - Aranon ere badaude sendabelarrak Garai bateko jostailuak - Herriko artista gazteak Aranoarrak munduan - Bertsoak - Eta gehiago... 2 miaxiria aurkibidea zenbaki honetan Aurkezpena 3 Arano historiaurrean 4-5 Aranoko lurretan barna 6-8 1. Aranoko Kalbayua “Letariya” 2. Arano Herria - Beheko Herri - Suro - Arano Herria Bertsoak 9 Gurekin harremanetan jartzeko: [email protected] Arano, iruditan 10-13 Diseinu eta maketazioa: astidiseinua.com Garai bateko jostailuak 14-17 Testuak: Ainhoa Ansa, Arantxa Kapikua Ansa, Erramun Galparsoro, 18 Imanol Egues, Iñaki Egurza, Jabier Legarreta, Maitane Legarreta, Oskar Gascon, Herriko artista gazteak 19-21 Xabier Legarreta, Josu Sarobe, Lourdes Legarreta Herritar berriak 22-23 Argazkiak: Joxean Ruiz, Mikel Ruiz, Lourdes Legarreta, Xabier Aranoarrak munduan 24-25 Legarreta, Jabier Ansa, Jabier Legarreta, Iñaki Egurza, Leonet-Oronoz familia Erramun Galparsoro, Leonet Oronoz familia, Ainhoa Ansa, Maitane Legarreta, Maitane Aranon ere badaude 26-28 Sarobe, Oskar Gascon, Jon Zabala sendabelarrak Errezetak 29 Txipiroi krepeak eta sagar tarta Zirikimilo 30 Denbora-pasak 31 Teilatuak lekuko 32 aurkezpena miaxiria 3 Itsasorako lehio, tontorreko herri Miaxirian duzu, Aranoko berri sku artean duzu Miaxiria aldizkaria. eta aranoarrek erakuts ditzaketen hainbat Eta aukeratutako izenaz zer esan? Mia- Aranoarrek Aranon egindako aldiz- kontu aurkituko dituzu: gure iragana, he- xiria hainbeste gauzetarako erabili izan da E karia. Gure herritik itsasoa ikusten rriko irudiak, bertakoen eta bertakotuen eta gaur egun ere etxe guztietan erabiltzen da, eta horixe aipatu da askotan gure be- pasadizoak eta bizipenak, mendiko ibilbi- dugu… Miaxiria aldizkaria ere “kabelaino” reizgarri gisa. Eta egia da, itsasora bezala deak, ohiturak, bertsoak, sendabelarren hitzez, kontuz, ipuinez, istorioz, argazkiz, urrutira begiratzeko eta urrutikoa ederres- gaineko ezagutza… marrazkiz... beteta dator! Izerdiz eta lanez teko toki aproposa da gure herria. Baina Daukagunaren eta dakigunaren za- bai baina batez ere ilusioz egina dela esan guk begirada berta-bertan jarri nahi izan titxo bat orriotara ekartzen saiatu gara, daiteke! Mila esker lan hau egiten lagundu dugu, baditugu-eta bestelako bereizgarriak eta baita denontzat aberasgarri izanen diguzuen guztiei, exari-exarian lortutako eta alderdi interesgarriak ere. Aranora be- den zerbait osatzen. Lan horretan hain- emaitza guztioi esker izan baita! gira jarri gara, eta baita aranoarrei begira bat lagunek parte hartu dute, eta aldiz- Aldizkarian aurkituko duzuena ez di- ere: hemen garenak, eta hemendik alde kariari izena emateko ere deialdi irekia zuegu hemen xehe-xehe esango. Irakur- egin behar izan dutenak; hemen jaioak, egin, eta makina bat proposamen jaso tzen jarraitzera animatzen zaituztegu, eta eta baita kanpotik etorri eta gutako bihur- genuen. Zuen proposamena egin zenuten espero dugu irakurketa horren bitartez, tu direnak ere. guztiei, eskerrak eman nahi dizkizuegu, atsegina aurkitzeaz gainera, gure herria Herri txikia dugu gurea, baina ez horre- zinez. Aldizkari hau osatzeko ideia haus- hobekixeago ezagutzeko eta are gehia- gatik zer kontatua eta zer ikusia ez due- potu eta indartu duzue, eta azkeneko go estimatzeko bidea ere izanen duzue- na. Aldizkari honetako orriotan Aranok emaitza edertu. la. On egin. 4 miaxiria erreportajea Arano historiaurrean Mairu-baratzak. atzuetan ona da gogoratzeko arike- Monumentu hauei deitzeko modu izanik, eta batez ere ilargi beteko gaue- ta egitea, historiaz inguratuta bizi asko daude eta euskarazko deiturak ho- tan, errainua egiten du eta, jentil-bara- B baikara, eta Arano ere ez da sal- nakoak dira: Harrespilak eta Jentil edo tzek duten forma borobilaz gogoratzen buespena. Mairu-baratzak. Guztiek ere “elkarren bagara, pentsa dezakegu ilargia gurtzeko Herri barrutik abiatzen da Errekalko- inguruan jarritako harri multzoa” adie- egin zituztela forma hori zuten hilobiak. raino garamatzan pista eta bertan aurki razi nahi dute eta “baratza” hitzak ere Ilargiak ere, teoria batzuen arabera, hil- ditzakegu Historiaurrekoak diren garai har- esanahi berezia du, historiaurreko nekro- dakoen argia esan nahi duela kontuan tako hilobi zaharrak. Orduan ere ikusiko poliak izendatzeko maiz erabilitako hitza hartu behar dugu hemen. zuten gure arbasoek, Aranoko mendien izan baita. Berezia da, bestalde, baratza Badaude beste teoria batzuk, histo- tontorretatik, itsasoa. Herri honek badu, hitza izaki mitologiko hauei (maide, mairu riaurreko hilobi hauek irudikapen zeru- izan ere, harro egoteko motibo bat: gaur edo jentilei) lotuta ikustea, monumentu tiar bat izan ote daitezkeen diotenak. Nafarroa osatzen duten herri guztien ar- hauen antzinatasuna eta jatorri “ezku- Izan ere, Goizueta eta Arano bitartean tetik, Kantauri itsasoa herritik bertatik tua” agerian utziz. 26 mairu-baratz baino gehiago aurki di- ikusten den bakarra da. Cromlech deituraren jatorria, berriz, tzakegu, eta hauetako gehienak Errekal- Aranoko mendietan pasa izan den antzinako galeseratik dator (bertatik har- ko inguruan ikus ditzakegu. edonork, izan artzaina, ehiztaria nahiz tu zuen ingelesak ere). “Crom”-ek okerra Gogoeta txiki hauek Arano eta bere mendizalea, ikusi izan ditu hilobi hauek, esan nahi du eta “lech”-ek harri zapala. inguruak suposatzen duen guztia ezagu- askotan, duten historiaren aberastasunaz Horrela, “okerrean edo kurban jarritako tzeko egokieran jartzen gaituzte. Ez da jabetu gabe; gure historiaren aberastasu- harri zapalak” izango litzateke cromlech berandu inguratzen gaituen historia eza- naz jabetu gabe, alegia. hitzaren esanahia. gutzeko eta gozatzeko, orain arte ailega- Burdin aroko hilobiak dira, garai hartan Gure arbasoek jentil baratzak egite- tu zaizkigun historiaurreko monumentuak paraje hauetan bizi ziren bizilagunen hil ko erabili zituzten harriei dagokionez, zainduz eta hurrengoengana irits daite- ondoko errautsak lurperatzeko balio zu- berriz, barruan kuartzitazko inklusioak zen saiatuz, eta egunetik egunera alda- tenak. Zirkuluan jarritako harriak dira eta dituen deskonposatutako kaliza erabili tzen eta osatzen doan historiaren harian haien erdian sartzen ziren errautsak. zutela esan behar dugu. Harri hau zuria parte hartuz. erreportajea miaxiria 5 Historiaurrearen interpretazioak herritarren ahotan XX. mendean ikerketa zientifikoek bide asko ireki zituzten arkeologiaren arloan gizakiaren jatorria garbiago ezagutzeko erraztasunak emanez. Baina horren au- rretik, memoria kolektiboak, lehen bizila- gunak eta beren monumentuak ulertzeko toponimoak, ipuinak eta sineskerak gor- de eta transmititu izan ditu belaunaldiz belaunaldi. Historiaurrean, sineskera eta ipuin ho- riei kasu eginez, genio eta heroiak giza- kiekin biziko ziren. Kobazuloetan jenti- lak, sorginak, Mari, lamiak... biziko ziren LAMUSINgo putzua. (Urnietan hortxe dugu Marizulo izeneko Neolito garaiko kobazuloa); era berean, Kristautasunak izaki horien denen de- itteko iriña kartze. Ta han ingurutik pasa- historiaurrekoak direla badakigun monu- sagertzea ekarri zuen, hauek lurrazpiko tzian ez zuen deus ikusten izain, biño erres- mentu asko beraiek eraikitakoak izango toki ezkutuetan, kobazulo ilunetan, tri- petua maten omen zun toki harek! Noiz- ziren; Trikuharri, “baratza” eta zulo asko kuharrietan... gordeko zirelarik. Nekaza- batt kontatu izan due istorio hoi izautzen ezagunak izango ziren han izaki mitologi- ritza hedatzen joan ahala, gaur egun eza- duen herritarrak, haikin ongi konpontze- ko haiek gorde izango zituzten altxor eta gutzen dugun paisaia moldeatzen joango ko tarteka talo batzuk edo jateko zerbat- urrearengatik (urrutira joan gabe Lamiosin ginen eta horrela bukatuko zen aurreneko te eaman bihar izaten ziyuela lami hoiri. daukagu guk Beheko errotatik oso gertu, garai izugarri haren denbora. Hola beti pake pixkat izaten zuela konta- non han dena urre kolorekoa izaten zela Hasieran esan bezala, XX. mendean, tzen zuen! Nonbatt ez zian gaxtuk izango, aditzera eman baitzuten herritar batzuk historiaurrea hobe ezagutzeko bideak jarri biño... on-onak izango ote zian? egindako galdeketa batzuetan); arroka ika- ziren eta orain badakigu gure mairu-ba- Askotan esan izan da, hoik ipuinak dia- ragarri asko Sanson edo Roldan bezalako ratzek eta trikuharriek bestelako azalpe- la eta lamik inoiz ez diala existittu izan! jentilek edo erraldoiek botatakoak izango nak badituztela. Hala ere, sineskera horiek Biño aspaldiko sineskera batek saten zun ziren (Urnietako Buruntzan dagoen Aba- ezagutzea ere ez da soberan, gure herrian bezela... “izena dun guziya omen da”! llarrik edo Urdaburuko tontorreko harriek noizbait historiak bai halabeharrez, baina badute Aranorekin zerikusia); Historiaurre- batez ere istorioek gidatu zutelako gure Aballarri ko baratzak edo zirkulu itxurako hilobiak jatorria ezagutzeko eta gure ingurua erres- Munduan aurreneko pertsonak bizi zia- ere Mairuen baratza edo hilobiak izango petatzeko heziketaren transmisioa. nian, beste pertsonaje asko ere izaten ziren, jentilenak bestela... (mairu baratza omen zian. Ta haitako bat zen Sanson. edo jentil baratza deitzen diegu guk ere Mito edo herri ipuin batzuk Pertsonan hiru halako omen zen, haun- Aranon)... LAMUSIN, beheko errotako lamien pu- diya, izuarriya, ta behin Urnietako Burun- tzua. tzatik Arano alde beira zola, ze ikusiko ta Beheko herritik beherago guazela, erro- Aranoko plazan jendia dantzan saltoka ta ta alletu biño lehentxio, putzu bat do. kantari zebilela! Ez omen zitzain