ARTYKUŁ Y Polski Przegląd Kartografi czny Tom 43, 2011, nr 4, s. 341–353 IZABELA GOŁĘBIOWSKA Katedra Kartografi i Uniwersytetu Warszawskiego [email protected] Zastosowanie protokołów głośnego myślenia w badaniach kartografi cznych Zarys treś c i. W artykule omówiono metodę szymi obecnie badaniami interdyscyplinarnymi, protokołów głośnego myślenia w kontekście badań na kiedy w ramach jednego problemu badawcze- gruncie kartografi i. Przedstawiono założenia metody, go rozszerza się horyzont badawczy poprzez jej zalety i wady, cel wykorzystania protokołów w innych odwołanie się do osiągnięć różnych dziedzin dyscyplinach nauki oraz problematykę badań kartogra- nauki – ich podstaw teoretycznych, sposobów fi cznych prowadzonych z wykorzystaniem tej metody. podejścia czy metodyki. Pozwala to na szersze S ł owa kluczowe: protokoły głośnego myśle- spojrzenie na badane zagadnienia przez wyko- nia, badania empiryczne, użytkowanie map rzystanie mocnych stron każdego z ujęć. 1. Wprowadzenie 2. Opis metody W jednym z poprzednich numerów „Polskiego Przeglądu Kartografi cznego” T. Opach (2011) Jedną z metod wykorzystywanych w bada- omówił eye-tracking – technikę pomocną w ba- niach użytkowania map, choć o obcym dla kar- daniach użytkowania i redagowania opracowań tografi i rodowodzie, jest metoda protokołów kartografi cznych. W niniejszym artykule chcia- głośnego myślenia, zwana również metodą pro- łabym przybliżyć protokoły głośnego myślenia tokołów werbalnych. W badaniach wykorzystu- – metodę badawczą zaczerpniętą również z in- jących protokoły głośnego myślenia uczestnicy nych dyscyplin naukowych, która może być z po- są proszeni o głośne wypowiadanie swoich myśli wodzeniem stosowana przez kartografów, co oraz zapis toku rozumowania w trakcie rozwią- uzasadnia szereg omówionych niżej badań. zywania zadania o znacznym stopniu złożoności. Kartografi a przez wiele wieków rozwijała się Dzięki temu możliwe jest śledzenie procesu roz- jako działalność praktyczna polegająca na kon- wiązywania problemu (T.A. Suchan i C.A. Brewer strukcji, opracowaniu i gromadzeniu map. Nato- 2000). Cały proces poznawczy jest nagrywany, miast wiedza na temat użytkowania map długo zaś uzyskany materiał badawczy w postaci tzw. opierała się na zdrowym rozsądku, nie będąc protokołów głośnego myślenia analizuje się pod formalną częścią kartografi i naukowej. Karto- kątem stosowania różnych kategorii wypowiedzi grafowie korzystali z osiągnięć innych dyscyplin (K.A. Simon, H.A. Ericsson 1993). Co istotne, wiedzy: matematyki, geodezji i nauk o Ziemi, badani nie mają tłumaczyć, uzasadniać lub inter- głównie w celu poprawienia dokładności opra- pretować swoich myśli, powinni jedynie opisy- cowań kartografi cznych. Dopiero w drugiej po- wać, referować swój proces myślowy (M.W. van łowie XX wieku do analizy użytkowania map Someren i inni 1994). Przy stosowaniu tej metody wprowadzono podejście naukowe – testowanie w centrum zainteresowania znajduje się nie tylko hipotez poprzez naukowy empiryzm. Wtedy też to, co robi badana osoba, ale przede wszystkim, zaczęto coraz częściej sięgać po osiągnięcia co myśli w czasie wykonywania poleceń. Dzięki nauk o ugruntowanych podstawach teoretycz- temu można zrozumieć, w jaki sposób użytkow- nych i bogatym warsztacie metodycznym, w tym nik postępuje w trakcie wykonywania zadań, jak psychologii. Pozostaje to w zgodzie z coraz częst- wykorzystuje dane mu narzędzie, np. mapę. 342 Izabela Gołębiowska Poznanie zachowania i przyjmowanych strategii przez podawanie konkretnych przykładów. Wy- pozwala na dostosowanie opracowań do ocze- soka zgodność sędziów zwiększa pewność co kiwań i sposobu wykorzystania ich przez użyt- do trafności kodowania. Nie określono wyraźnie, kowników. jaka wartość charakteryzuje wystarczający współ- czynnik zgodności, jednak literatura dotycząca 2.1. Opracowanie i analiza protokołów badań obserwacji standaryzowanej wskazuje, że zwykle za satysfakcjonującą uznaje się zgod- ność na poziomie 85%, a wartości niższe są Nagranie wypowiedzi, czasem także zachowa- uważane za nie do przyjęcia (J.J. Shaughnessy nia badanego, jest źródłem bogatej, lecz nieupo- i inni 2002). rządkowanej informacji. Należy zatem wyłonić Proces kodowania jest wieloetapowy (ryc. 1). informacje zasadnicze dla badania. Pozyskane Należy rozpocząć od wyboru jednostki kodowa- dane mogą zostać opisane i analizowane jako- nia – fragmentu wypowiedzi, który zostanie na- ściowo, ale mogą być również skwantyfi kowane stępnie przyporządkowany jednej z kategorii (M.T.H. Chi 1997). Na początku należy upo- kodowych. Decyzja o sposobie wyróżnienia jed- rządkować dane poprzez ich redukcję; wyróżnia nostki kodowania jest zależna między innymi od się i opisuje w nagraniu zdarzenia, zachowania celu badania lub materiału badawczego – dla lub akty istotne z punktu widzenia badania – do- niektórych badaczy podstawową jednostką jest chodzi zatem do kodowania nagrania (J.J. Shau- pojedyncze słowo, inni wykorzystują kryterium ghnessy i inni 2002). Dopiero tak opracowany semantyczne, a nie formalne, wyróżniając takie protokół głośnego myślenia poddaje się dalszej jednostki jak zwroty, wyrażenia, całe zdania lub analizie – prezentacji danych, formułowania nawet akapity tekstu o jednym temacie (M.T.H. wniosków i ich weryfi kacji. Chi 1997; K. Krejtz, I. Krejtz 2005). Określenie Ryc. 1. Etapy opracowania protokołów głośnego myślenia (na szarym tle oznaczono czynności realizowane przez sędziów kompetentnych) Fig. 1. Elaboriation of think-aloud protocols (stages executed by coders are placed on a grey background) Duże zróżnicowanie wypowiedzi niesie za sobą sposobu i kryteriów podziału na jednostki po- ryzyko subiektywności analiz w trakcie ich opra- winno być przeprowadzone przy pomocy sędziów cowania i dalszego wnioskowania, co może ob- kompetentnych. Po przeszkoleniu sędziowie sa- niżyć rzetelność i trafność badania. Rzetelność modzielnie dokonują podziału losowo wybranego takiego badania jakościowego można zapewnić wycinka wypowiedzi, aby następnie skonfron- przez angażowanie tzw. sędziów kompetent- tować wyniki swojego podziału, rozstrzygnąć nych, czyli niezaznajomionych z celem badania, wszelkie rozbieżności i ustalić wspólną wersję. specjalnie przeszkolonych interpretatorów wy- W ten sposób ustala się jasne kryteria wyróż- powiedzi (J. Kowal 2009). W celu osiągnięcia niania, które można stosować w odniesieniu do wiarygodnych wyników kodowania należy za- wszystkich wypowiedzi. pewnić niezależność pracy sędziów. Miarą rze- Następnym krokiem pracy sędziów jest opra- telności sędziów jest stopień zgodności między cowanie kategorii wchodzących w skład klucza nimi, który można poprawiać dzięki szkoleniu kodowego, co umożliwia sprowadzenie treści i dostarczaniu informacji zwrotnej o stwierdzo- wypowiedzi do mniejszej liczby spójnych kate- nych rozbieżnościach w wynikach ich analiz. gorii. Klucz kodowy ma na celu trafne odzwiercie- Równie ważne jest sformułowanie klarownych dlenie celu badania. Kategorie w kluczu powinny defi nicji rejestrowanych kategorii kodowych po- być rozdzielne znaczeniowo i jednocześnie Zastosowanie protokołów głośnego myślenia w badaniach kartografi cznych 343 spójne wewnętrznie. Ponadto klucz powinien znaczenie poszczególnych kategorii. W przy- być kompletny, czyli zawierać wszystkie nie- padku nieosiągnięcia wymaganego poziomu zbędne kategorie znaczeniowe służące do opisu zgodności powtarza się poprzednie kroki, aż do badanego zjawiska. Zawartość poszczególnych uzyskania satysfakcjonującego poziomu rzetel- kategorii kodowych jest zależna od celu bada- ności kodowania. nia. Na przykład R.W. Kulhavy i inni (1992) oraz Kolejnym krokiem analizy kodowanych pro- S. Ungar i inni (1997) w swoich badaniach tokołów jest prezentacja i analiza uzyskanych chcieli odnieść się do wyników przeprowadzo- danych (M.T.H. Chi 1997, D. Lloyd 2009). W zależ- nych przez P.W. Thorndke’a i C. Stasza (1980) ności od celu badania może to być spis wyróżnio- i dlatego wyodrębnili analogiczne kategorie ko- nych kategorii, liczba wystąpień poszczególnych dowe. Były to etapy postępowania odpowiada- kategorii kodowych (C. van Elzakker 2004) lub jące operacjom realizowanym w trakcie nauki liczba zdań. Interesujące rozwiązanie zastoso- treści mapy: odczytywanie nazw, opisywanie wał J. Crampton (1992). Oprócz typowych analiz treści, analiza relacji między obiektami, liczenie pokazał on strategie postępowania badanych obiektów oraz ich kontekst przestrzenny. osób za pomocą diagramów (ang. behaviour W swoich badaniach (I. Gołębiowska 2011a) graph, ryc. 2). oparłam się na etapach rozwiązywania problemu Modyfi kując tę metodę prezentacji, pokaza- decyzyjnego opisanych na gruncie psychologii łam charakterystyki działania nie poszczególnych Ryc. 2. Diagram prezentujący strategię wyboru trasy w trakcie ćwiczeń na orientację przez doświadczonego użytkownika (źródło: J. Crampton 1992) Fig. 2. Behaviour graph for an expert executing a wayfi nding task (source: J. Crampton 1992) (np. E. Nęcka i inni 2007), które odniosłam do osób, ale całych grup badanych, które otrzymały działań użytkowników mapy. Są to: defi niowanie taki sam materiał badawczy (I. Gołębiowska problemu decyzyjnego – czytanie pytania, zbie- 2011a). Grafi czna prezentacja danych, pokaza- ranie informacji atrybutowej – czytanie legendy, na na rycinie 3, znacznie ułatwia etap analizy, zbieranie informacji przestrzennej – czytanie diagram zawiera bowiem charakterystyki iloś- mapy, ocena ważności zebranych informacji ciowe – wielkość fi gur geometrycznych prezen- – określanie kryteriów, wyróżnienie jednej opcji tuje częstość ich stosowania, a grubość