Bolesław Domański PrzemysŁ w rozwoju gosPodarczym maŁoPolski Małopolska w granicach województw małopolskiego i podkarpackiego jest re- gionem, który jako całość reprezentuje w skali Polski niższy od przeciętnego poziom rozwoju gospodarczego. Wyrażają to wskaźniki produktu krajowego brutto na 1 miesz- kańca, które we wszystkich podregionach, poza Krakowem, kształtują się na poziomie o 12−37% niższym od średniej krajowej. Region odznacza się niską urbanizacją, a równocześnie znaczną gęstością zaludnienia obszarów wiejskich. Cechą Małopolski jest wysoki odsetek ludności pracującej w rolnictwie, wynoszący w poszczególnych podregionach od 43 do 54%, a zarazem niski udział pracujących w usługach, zwłaszcza w usługach rynkowych (bez Krakowa). Mała efektywność małopolskiego rolnictwa i zorientowanie jego znacznej części na samozaopatrzenie sprawiają, że dostarcza ono zaledwie 4% wytworzonej w regionie wartości dodanej. Na działalność przemysłową przypada 29% wartości dodanej, to jest więcej niż przeciętnie w Polsce (26%), pomimo że w przemyśle pracuje tylko 17% ludności zawodowo czynnej regionu (391 tys. osób). Oznacza to, że w gronie regionów niżej rozwiniętych Małopolska jest obszarem, gdzie przemysł odgrywa stosunkowo znaczną rolę w gospodarce, zwłaszcza w porównaniu z województwami wschodniej części kraju. Omawiany region reprezentuje 11,6−12,5% produkcji, środków trwałych, nakła- dów inwestycyjnych oraz pracujących w przemyśle Polski. Zmiany własnościowe jakie zachodziły w latach 90. doprowadziły do tego, że ponad 70% produkcji przemysłowej pochodzi obecnie z firm prywatnych. W 1998 r. 12% ogółu pracujących w przemyśle regionu przypadało na firmy z kapitałem zagranicznym, a wartość inwestycji zagranicz- nych przekroczyła 3 mld USD. Przemysł województwa małopolskiego charakteryzuje wysoka wydajność pracy (mierzona wartością dodaną na 1 pracownika), ustępująca tylko przemysłowi województw mazowieckiego i pomorskiego, zdecydowanie niższa jest ona w województwie podkarpackim. Z wyjątkiem Krakowa, stosunkowo niskie są przeciętne wynagrodzenia w przemyśle. W regionie, zwłaszcza w jego części zachodniej, znajdujemy duże przemysłowe źródła emisji pyłów (11,6% emisji krajowej) i gazów (7,8%), wytwarzana jest także znaczna ilość odpadów. Przemysł Małopolski odznacza się zróżnicowaną strukturą branżową. W skali kraju region odgrywa szczególnie dużą rolę w produkcji maszyn, aparatury i sprzętu 56 Bolesław Domański elektrycznego, metali (stali i cynku), szkła, ceramiki budowlanej, obuwia, poligrafii, papierosów, farmaceutyków oraz niektórych wyrobów chemicznych (kauczuku, two- rzyw sztucznych, gazów technicznych), spożywczych i napojów (mięsnych, owocowych, piwa). główne czynniki rozwoju przemysłu od XiX wieku do okresu socjalizmu Rozwój przemysłu w Małopolsce uwarunkowany był kilkoma grupami czynników. Największy okręg przemysłowy ukształtował się w oparciu o ośrodek miejski Krakowa. Rynek zbytu dużego miasta, rozwinięta infrastruktura oraz łatwość rekrutacji kwali- fikowanej kadry sprzyjały lokalizacji i rozbudowie zakładów różnych branż. Bardzo duży wpływ wywarło wybudowanie w okresie planu 6−letniego potężnej huty żelaza w Krakowie oraz huty aluminium w Skawinie. Podobne czynniki przyciągały przemysł do innych miast średniej wielkości, np. Tarnowa, Rzeszowa i Nowego Sącza. Bardzo dużą rolę w rozwoju przemysłu do I wojny światowej odegrał przebieg lini kolejowych. Wobec ich rzadkiej sieci w Galicji powstał charakterystyczny układ przestrzenny, gdzie miasta skupiające przemysł fabryczny usytuowane były wzdłuż kilku równoleżnikowych lini kolejowych. Największe znaczenie miała tu Kolej Gór- nośląska z Mysłowic przez Trzebinię do Krakowa, biegnąca dalej na wschód wzdłuż podnóża Karpat jako Kolej Karola Ludwika: Kraków−Tarnów−Rzeszów−Lwów, nieco mniejsze wewnątrzkarpacka Kolej Transwersalna Żywiec−Nowy Sącz−Jasło−Krosno−Sa- nok−Drohobycz. Główne skupienie przemysłu przy tej ostatniej powstało w zagłębiu naftowym (Karpacki Okręg Przemysłowy). Innymi skupieniami przemysłu o genezie surowcowej są Okręg Jaworznicko−Chrzanowski (z Olkuszem i Oświęcimiem) ze złożami węgla kamiennego i rud cynkowo−ołowiowych, stanowiący dziś funkcjonal- nie jedną całość z Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym oraz Okręg Tarnobrzeski związany z eksploatacją siarki rodzimej. Powstanie licznych ośrodków przemysłowych wiąże się z mającymi podłoże militarne inwestycjami Centralnego Okręgu Przemysłowego i ich silną powojenną rozbudową (Stalowa Wola, Rzeszów, Dębica, Mielec). Wśród zakładów zlokalizowanych w okresie socjalizmu w ośrodkach peryferyjnych, pozbawionych wcześniej dużego przemysłu fabrycznego, wyróżniał się wielkością kombinat obuwniczy w Nowym Targu. Wspomniane procesy doprowadziły do ukształtowania się na terenie Małopolski trzech okręgów przemysłowych średnich rozmiarów: Krakowskiego, Tarnowsko−Rze- szowskiego i Jaworznicko−Chrzanowskiego oraz dwóch nieco mniejszych: Karpackiego i Tarnobrzeskiego. Poza Krakowskim, są to okręgi policentryczne składające się z licznych ośrodków średniej wielkości. współczesne przestrzenne zróżnicowanie uprzemysłowienia Rozmieszczenie przemysłu w obrębie Małopolski pozostaje nierównomierne. Miasto Kraków skupia 1/4 produkcji sprzedanej wytworzonej w regionie, 1/3 razem z powiatami krakowskim, wielickim, bocheńskim i myślenickim. W przemyśle pracuje Przemysł w rozwoju gospodarczym Małopolski 57 tu łącznie 109 tys. osób (28% pracujących w przemyśle woj. małopolskiego i podkar- packiego). Dużą koncentrację przemysłu obserwujemy również w zachodniej części regionu obejmującej powiaty: oświęcimski, chrzanowski, olkuski i wadowicki (ryc. 1). Na obszar ten, stanowiący wschodnie obrzeże Górnośląskiego Okręgu Przemysło- wego i obejmujący większą część Okręgu Jaworznicko−Chrzanowskiego i fragmenty Bielskiego (Andrychów, Kęty), przypada 15% produkcji przemysłowej Małopolski i 54 tysiące pracujących. Rozciągnięty wzdłuż kolejowej linii podkarpackiej Okręg Tarnowsko−Rzeszow- ski, obejmujący 12 powiatów poczynając od brzeskiego na zachodzie po jarosławski i leżajski na wschodzie, reprezentuje łącznie 26% produkcji sprzedanej Małopolski (111 tysięcy pracujących), z czego 2/3 koncentruje się w 4 ośrodkach Rzeszowa, Tarnowa, Mielca i Dębicy. Dalsze 15% produkcji i 54 tysiące pracujących w przemyśle znajdu- jemy w Karpackim Okręgu Przemysłowym – od Nowego Sącza do powiatu sanockie- go. Znacznie mniejszy jest Okręg Tarnobrzeski, obejmujący powiaty stalowowolski, kolbuszowski i niżański i reprezentujący 5% produkcji i 29 tysięcy pracujących (bez Sandomierza w województwie świętokrzyskim). Na pozostałe 13 powiatów Małopolski przypada zaledwie 4% produkcji przemy- słowej. Aż w 8 z nich (miechowski, proszowicki, dąbrowski, przemyski, lubaczowski, bieszczadzki, brzozowski, tatrzański) liczba pracujących w przemyśle nie sięga 2000 osób, łącznie reprezentują one 1,2% produkcji. Wskaźnik wartości produkcji sprze- danej na 1 km2 pokazuje, że najsłabiej uprzemysłowionymi terenami Małopolski są znaczne obszary na wschodzie i południu regionu, a ponadto krańce północne (od miechowskiego do dąbrowskiego) wraz z okolicami Tarnowa (ryc. 1). Rolę przemysłu w gospodarce lokalnej ilustruje odsetek pracujących w przemy- śle. Na czoło zdecydowanie wysuwa się pod tym względem Krosno (41%), odsetek ten jest również wysoki w Tarnowie i Rzeszowie (30−33%). W pozostałych miastach regionu na prawach powiatu wynosi on 26% (Kraków, Nowy Sącz i Tarnobrzeg), a w Przemyślu 22%. Generalnie największe znaczenie przemysłu w gospodarce lokalnej obser- wujemy w dwóch częściach Małopolski. W zachodnich powiatach graniczących z województwem śląskim udział pracujących w przemyśle przekracza 23%, w tym w oświęcimskim sięga 31%, a w chrzanowskim 35% (ryc. 2). Bardzo dużą rolę odgrywa ponadto przemysł w pasie powiatów od stalowowolskiego (30%), przez tarnobrzeski i mielecki (25−26%) do dębickiego (21%). Na pozostałych terenach analizowany odsetek przekracza jeszcze 20% tylko w powiecie sanockim. W sąsiednich powiatach Okręgu Karpackiego wynosi on od 11 do 15%, podobnie w grupie powiatów na wschód od Rzeszowa oraz w powiatach ziemskich w pobliżu Krakowa. W wszystkich innych ob- szarach na przemysł przypada mniej niż 10% pracujących, dotyczy to między innymi powiatów kolbuszowskiego, niżańskiego i rzeszowskiego. rola wielkich i małych firm produkcyjnych Ważną cechą gospodarki lokalnej z punktu widzenia stabilności rynku pracy jest stopień jej uzależnienia od wielkich przedsiębiorstw. Problem dominacji poje- 58 Bolesław Domański Ryc. 1. Uprzemysłowienie powiatów i ważniejsze ośrodki przemysłowe Małopolski w 2000 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. dynczych pracodawców występuje w obu wskazanych wyżej obszarach o wysokim udziale przemysłu. W silnie uprzemysłowionej zachodniej części regionu dwa duże przedsiębiorstwa produkcyjne koncentrują po około 20% ogółu pracujących w powiecie poza rolnictwem (bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób). W powiecie oświęcim- skim dominują Firma Chemiczna Dwory oraz kopalnia węgla kamiennego Brzeszcze, w chrzanowskim kopalnia Janina w Libiążu (należąca, podobnie jak poprzednia, do Nadwiślańskiej Spółki Węglowej z siedzibą w Tychach) i Zakłady Górnicze Trzebionka eksploatujące rudy cynkowo−ołowiowe. Ich wydobycie i przetwórstwo prowadzą Za- kłady Górniczo−Hutnicze Bolesław (z zakładami w Olkuszu i Bukownie), stanowiące Przemysł w rozwoju gospodarczym Małopolski 59 Ryc. 2. Odsetek pracujących w przemyśle w powiatach Małopolski w 2000 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. największego obok Olkuskiej Fabryki