Het Noodziekenhuis aan Oost 50 in Hollandsche Rading Gedurende het laatste halfjaar van de be­ J. Steijling, die wegens ziekte zijn werk­ zetting heeft het huis van de familie Hooft zaamheden niet meer kon vervullen. Graafland aan Oost 50 in Hollandsche Rading als Noodziekenhuis gefungeerd. In De naderende bevrijding de periode 13 november 1944 tot 1 juni De bevrijding van het bezette Nederland 1945 zijn er in dit huis door twee beroeps­ door de geallieerde legers kwam vanaf half verpleegkundigen, geassisteerd door een september 1944 op gang. Als eerste ge­ groot aantal vrijwilligers van het Rode meenten in Nederland werden op 15 sep­ Kruis, 22 bejaarde évacuées en 4 kraam­ tember 1944 Maastricht en Eysden bevrijd. vrouwen verpleegd. Het geïmproviseerde Poolse troepen passeerden op 16 september ziekenhuis is door de meeste inwoners van 1944 in Zeeuws-Vlaanderen de Belgisch- Hollandsche Rading en omgeving onopge­ Nederlandse grens. Al spoedig daarna be­ merkt gebleven. Ook na de bevrijding is er, loofden de geallieerden: "De bevrijding zal behoudens een gedicht in het gastenboek geen dag later komen dan menschenmoge- van de fam. Hooft Graafland, niets over het lijkis". Op 21 september 1944 viel de grote ziekenhuis in de annalen over de bezet­ verkeersbrug over de Waal bij Nij megen in tingsjaren vastgelegd. ') handen van de geallieerde legers. De be­ Het initiatief tot totstandkoming van het vrijdingstroepen gingen daarna op weg noodziekenhuis kwam van de jonge Maar- naar Arnhem om zich aan te sluiten bij de tensdijkse huisarts dokter W. Steijling. Hij daar op 17 september neergelaten parachu­ verving vanaf oktober 1942 de praktijk van tisten van het Ie Engelse Luchtlandings­ zijn vader, de gemeentearts dokter leger. De Engelsen hadden de verkeersbrug Oost 50 is nu Vuurse Dreef 50. De villa werd na 1945 ver­ bouwd door de toen­ malige eigenaar, de heerTeppema. 16 bij Arnhem onder vuur genomen om de Algemene beginselen: Duitsers te beletten versterkingen richting 1. Bevolking dient in de woonplaatsen te Nijmegen te kunnen zenden. Op 20 septem­ blijven. ber moesten de Engelse parachutisten ech­ 2. Ontruiming geschiedt na bekomen mach­ ter het veld ruimen. Ze zaten zonder voorra­ tiging van den Opperbevelhebber van den bij Oosterbeek tegen de Rijn aange­ land- en zeemacht, met inachtneming drukt. Churchill sprak op 28 september in van den door deze autoriteit verstrekte het Lagerhuis zijn lof uit over de mannen in aanwijzingen, uitsluitend: Arnhem en verwachtte, dat de bevrijding a. In het belang van de landsverdedi­ van Nederland niet lang op zich zou laten ging op last van de met uitoefening wachten. van militair gezag belaste autoriteit. b. Voor de veiligheid van de burger­ Evacuatie bevolking. Het werd duidelijk, er zouden grote ge­ c. Wanneer de burgemeester dan wel de vechtshandelingen rond Arnhem plaats commissaris van de Koningin dit ge­ gaan vinden. Besloten werd de bevolking raden acht. uit de omliggende plaatsen rond Arnhem te 3. Aan bepaalde personen of groepen van evacueren. De uitvoering van dit evacuatie- personen kan echter de verplichting besluit was geregeld in een beschikking van worden opgelegd in hun woonplaats te de Minister van Defensie uit 29 augustus blijven. 1939. "De verordening van de Generaal- 4. Behoudens in het art. 2 genoemde is nie­ Opperbevelhebber van Land- en Zeemacht mand verplicht zijn woonplaats te verla­ inzake hulp bij militaire werkzaamheden". ten. Voorschrift Afvoer Burgerbevolking be­ treffende de in geval van oorlog bij een in­ De Regering bepaalt in welke streken de af val des vijands voor de afvoer van de uit­ te voeren bevolking wordt gehuisvest. De wijkende, verdreven- of in onveilig gebied af te voeren personen worden door den zorg wonende burgerbevolking te nemen maat­ van de burgemeester zoveel mogelijk ge- regelen. 2) zinsgewijze, cq. met hun huisdieren inge­ Het voorschrift treedt in werking op een deeld in transporten van 1000 hoofden, bij door de Minister van Defensie te bepalen voorkeur woonachtig in hetzelfde deel van tijdstip. de gemeente. De burgemeester wijst voor elk transport een leider aan. Kinderen bene­ den de 14 jaar in gezinsverband. Kerk en pastorie te Huissen-Het Zand na de oorlog, mei 1945. Foto uit: M.H. de Vries, Tussen glas­ scherven en granaten, Meppel, 1985 17 Enkele van de éva­ cuées in de vestibule van het noodzieken- huis.Detwee ver­ pleegsters met babies rechts op de foto zijn Diemont Any en Thors Hooft Graafland. Rechts vooraan zit Peter Klaassen, ambtenaar van de burgerlijke stand De Minister van Binnenlandse Zaken Schouten, de a.s. schoonouders van zijn stelde in september 1939 ter uitvoering van broer, vanuit Oosterbeek gebeld. Ze vertel­ de bovengenoemde beschikking van zijn den hem, dat de Engelse soldaten al door de collega van Defensie 13 Commissarissen straat liepen. Het gaat er om spannen zeiden Afvoer Burgerbevolking aan die elk in het ze. We verwachten ieder moment een bevel hun aangewezen gebied de opvang van éva­ tot evacuatie richting provincie Utrecht. cuées moest coördineren. De totstandko­ Korte tijd na het telefoontje uit Oosterbeek ming hiervan vond plaats "voor de inval werd dokter Steijling ook door de heer De van de Duitsers" in Nederland. Gaay Fortman geïnformeerd. De evacuatie Voor de provincie Utrecht werd als uit de omgeving van Arnhem kwam op Commissaris Afvoer Burgerbevolking de gang. De Gaay Fortman vroeg hem binnen heer RL. De Gaay Fortman aangesteld. de gemeente Maartensdijk maatregelen te Ten tijde van zijn benoeming was hij voor­ treffen om zieke en hulpbehoevende éva­ zitter van het Chr. blindeninstituut cuées op te kunnen vangen. Bartimeüs in Zeist. Hiervoor was hij o.a. burgemeester van Bunschoten, Ridderkerk De tocht en Dordrecht geweest. In Zeist werd een Acht en twintig families uit Huissen, een commissie voor Nood- en Paniekevacuatie kleine plaats onder Arnhem, vertrokken in onder voorzitterschap van burgemeester een bonte stoet met paard en wagen, krui­ mr. W.A.J. Visser geformeerd. De commis­ wagens, sommige nog met een fiets rich­ sie werd bijgestaan door de chef van het ting Utrecht. Terwijl een van de families de Rode Kruis Ziekenhuis voor doortrekken­ spulletjes die ze nog mee konden nemen den, de heer dr. Giesberger. Het evangelis­ tenechtpaar Kits beheerde het evacuatie­ voor hun huis aan het inladen was wilde een centrum aan het zusterplein in Zeist. In de Duitse soldaat hen hulp bieden. Hij werd gemeente Maartensdijk was de heer echter door een meerdere teruggefloten. Dijkstra, werkzaam bij het Gemeentehuis, Het begin van een barre tocht. Veel van de de plaatselijke evacuatiecommissaris. dierbare spullen moesten ze achterlaten. Bij nood- of paniekevacuatie moest de pro­ Veel van de Huissenaren waren werkzaam vincie Utrecht 7000 personen kunnen op­ in de land- of tuinbouw. Huissen is een oud- vangen. hanzestadje, gelegen aan de rand van de Over-Betuwe tussen Arnhem en Nijmegen. Rechts begrensd door de Rijn en links de We komen er aan. Linge. In de derde week van september 1944 Een van de oud-evacuées vertelde, dat de wordt dokter Steijling door het echtpaar bonte stoet eerst als een zwerm wegtrek- 18 kende vogels met bochten door de buurge­ ken van het huis als noodziekenhuis deed meenten trok om uiteindelijk voor de dokter Steijling een beroep op vrijwilligers Rijnbrug bij Arnhem aan te komen. Som­ van het Rode Kruis uit Maartensdijk. Arie mige sliepen in een schuur in het stro om van Zijtveld, een van de vrijwilligers van het juiste moment van oversteek af te wach­ het Rode Kruis, haalde met paard en wagen ten. Het plaatselijke Rode Kruis begeleidde tien bedden op voor het ziekenhuis bij de de wegtrekkende mensen. ouders van Thora in 's Graveland. De te­ 's Nachts staken de meesten met een pond rugweg herinnert hij zich nog goed. Met de Rijn over. De angst die dit opriep zijn de een wagen met tien bedden over de nu nog in leven zijnde evacuees nog steeds Zuiderheide. niet kwijt. In de stad Arnhem konden ze de nacht verder doorbrengen in het St. Een andere vrijwilliger, Gerard Drieën- Elisabeth Gasthuis. De volgende morgen huizen, wist op Rustenhoven in Maartens­ begon de grote tocht richting provincie dijk, dat net voor Dolle Dinsdag verlaten Utrecht. In iedere plaats die zij op de route was door een opleidingsinstituut voor a.s. passeerden was voor opvang gezorgd. In boerinnen in het Oostland, een partij la­ een school of boerderij brachten ze de nacht kens, dekens en huishoudtextiel te bemach­ door. Vaak was een onderdak verlenende tigen. Zo kwamen er in korte tijd van di­ boer geïnteresseerd in de vakmensen uit de verse plaatsen de eerste benodigdheden groep. Er zaten nogal wat mensen tussen voor het ziekenhuis om de patiënten op te die het boerenvak uitstekend beheersten. kunnen vangen. De colonne Maartensdijk Het kwam nogal eens voor, dat sommigen van het Rode Kruis leverde voldoende hul­ de tocht voor een paar dagen onderbraken pen voor het noodziekenhuis. De colonne met wat klusjes bij een boerderij. Tijdens de was gedurende de bezetting aktief in het tocht kwamen er soms incidenten voor. Wilhelminagebouw. De leden kregen Bijvoorbeeld een net in de open lucht ge­ EHBO-lessen van dokter Steijling en de bakken pannekoek die even op een kinder­ heer Van Manen. De heer Van Manen was wagen was gelegd werd in een onbewaakt werkzaam bij de spoorwegen en zette zich moment door een meelopende hond weg- in zijn vrije tijd zeer gedreven in voor het gepikt. Na weken kwam de stoet in de om­ Rode Kruis werk. Thora Hooft Graafland geving van Woudenberg aan en werd daar en Diemont Any gaven als beroepsver­ doorverwezen naar het einddoel, de pleegkundigen leiding aan de vrijwilligers. Eskemfabriek in Groenekan. De évacuées die daar aankwamen werden door de plaatselijke evacuatie-commis­ De hulpen wisselden elkaar volgens een saris, de heer Dijkstra, over de gastgezin­ rooster af. Volgens enkele van de vrijwillig­ nen in Groenekan, de Nieuwe Wetering, sters was Thora Hooft Graafland een accu­ Westbroek en Maartensdijk verdeeld.