EEN ARCHEOLOGISCHE EVALUATIE EN WAARDERING VAN HET SLAGVELD VAN OUDENAARDE 1708 (OUDENAARDE, PROVINCIE OOST-VLAANDEREN) Glenn Foard, Tracey Partida, Jan Vandeburie, Ben De Vriendt, Lien Urmel, Willem Derde Ename Expertisecentrum voor Erfgoedontsluiting Oktober 2012 Colofon Opgraving ∅ Prospectie ⊗ Vergunningsnummer: 2011/324 Datum aanvraag: 9 september 2011 Naam aanvrager: Ben De Vriendt Naam site: Slagveld Oudenaarde 1708 Opdrachtgever: Vlaamse overheid, Ruimte en erfgoed Opdrachtnemer: Ename Expertisecentrum voor Erfgoedontsluiting Postbus 42 9700 Oudenaarde België [email protected] Stuurgroep: Δ Vera Ameels (Agentschap Onroerend Erfgoed) Δ Dr John Carman (University of Birmingham) Δ Patricia Carman (University of Bimingham) Δ Marnic De Meulemeester (Stad Oudenaarde) Δ Willem Derde (Ename Expertisecentrum voor Erfgoedontsluiting Δ Ben De Vriendt (Ename Expertisecentrum voor Erfgoedontsluiting) Δ Dr Glenn Foard (University of Huddersfield) Δ Pieter-Jan Lachaert (Stadsarchief Oudenaarde) Δ Steven Mortier (Agentschap Onroerend Erfgoed) Δ Tracey Partida (University of Huddersfield) Δ Dr Clément Oury (Bibliothèque Nationale de France) Δ Peter Van den Hove (Agentschap Onroerend Erfgoed) Δ Nele Vanmaele (Agentschap Onroerend Erfgoed) 2012 Ename Expertisecentrum voor Erfgoed ontsluiting Het Ename Expertisecentrum voor Erfgoedontsluiting aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag vermenigvuldigd of aangepast worden, opgeslagen worden in een geautomatiseerd gegevensbestand, en/of openbaar gemaakt worden in enige vorm of wijze ook, elektronisch, mechanisch, door fotokopie of enige andere wijze, zonder voorafgaandelijke toestemming van de opdrachtgever. 2 INHOUDSOPGAVE Inleiding en onderzoeksvragen…………………………………………………...............5 1.1 Kader 1.2 Bestek 1.3 Uitvoering 1.4 Het belang van het slagveld van Oudenaarde 1708 1.5 Slagveldarcheologie 1.5.1 In Vlaanderen 1.5.2 In Europa en de rest van de wereld 1.6 Onderzoeksvragen en methodologie 1.6.1 Onderzoeksvragen 1.6.2 Methodologie 1.7 Dankwoord 2. Landschappelijke context ……………………………………………………….........15 2.1 Situering van het onderzoeksgebied met huidige kadastrale gegevens 2.2 Landschappelijke situering en topografie 2.3 Geologie 3. Historische context …………………………………………………………………………..19 3.1 Inleiding 3.2 De Spaanse Successieoorlog (1702-1714) 3.3 Analyse van het verloop van de slag bij Oudenaarde op 11 juli 1708 20 3.3.1 Beknopt historiografisch overzicht 3.3.2 Beschrijving van de veldslag gebaseerd op de concordantie 3.4 Een inventaris van de historische kaarten en iconografische bronnen met betrekking tot de site, inclusief hun bron/plaatsing 3.4.1 Primaire kaarten van de veldslag 3.4.2 Pictografische materiaal van de veldslag 4. Archeologische context …………………………………………………………….70 4.1 Inleiding 4.2 een raadpleging van de Centraal Archeologische Inventaris (CAI) 4.2.1 Steentijd 4.2.2 Metaaltijden 4.2.3 Romeinse Tijd 4.2.4 Middeleeuwen 4.2.5 Nieuwe Tijden 4.2.6 Sporen van slagveldarcheologie 4.3 Inventaris van de historische en archeologische studies van het gebied 4.3.1 Historische studies 4.3.2 Archeologische studies 4.4 Een vergelijking met gelijkaardige archeologische sites/ monumenten én hun plaatsing in het landschap 3 4.4.1 Inventariserend onderzoek naar premoderne slagvelden in Vlaanderen 4.4.2 De belangrijkste premoderne veldslagen in Vlaanderen op een rijtje 5. Historische landschapsreconstructie ……………………………………………………..105 5.1 Methodologie 5.2 Historisch Landschap 5.2.1 Historische kaarten 6. Gedocumenteerde gebeurtenissen binnen het historische terrein ……………………...130 7. Veldwerk ……………………………………………………………………………………138 7.1 Inleiding 7.2 Het in kaart brengen van het huidig landgebruik en het sluiten van een overeenkomst met landbouwers voor het uitvoeren van een archeologische prospectie op hun terreinen 7.2.1 Kaart landgebruikspercelen 7.2.2 Gegevensverzameling landgebruik 7.2.3 Gegevensverwerking landgebruik 7.2.4 Toestemming van landbouwer voor archeologische prospectie op elk perceel 7.2.5 Aanmaak kaarten voor de archeologen op het terrein 7.2.6 Evaluatie van de methodologie 7.3 Metaaldetectoronderzoek 7.3.1 Werking 7.3.2 Onderzoeksmethodologie 7.3.3 Bereik van het onderzoek 7.3.4 Resultaten 7.3.5 Verspreidingspatronen 8. Beschermingscriteria ……………………………………………………………………….187 8.1 Inleiding 8.2 Inhoud (Inhoudelijke waarde) 8.3 Vorm (Vormelijke waarde) 8.4 Beleving (Belevingswaarde) 8.4.1 Algemeen 8.4.2 De slag bij Oudenaarde 1708 8.5 Conclusie 9. Conclusies en aanbevelingen…………………………………………………………………198 9.1 Conclusies 9.2 Maatregelen 9.3 Aanbevelingen 10. Bibliografie…………………………………………………………………………………..213 4 1. Inleiding en onderzoeksvragen 1.1 Kader Het Ename Expertisecentrum voor Erfgoedontsluiting (EEC) heeft in 2011 en 2012 in opdracht van het Agentschap Onroerend Erfgoed een archeologische evaluatie en waardering uitgevoerd van het slagveld van Oudenaarde 1708 en dit in functie van de opmaak van een beschermingsdossier. Het onderzoek kan worden beschouwd als het vervolg van een in 2007 uitgevoerde survey onder leiding van het Britse Battlefields Trust. Volgens een wetenschappelijke methode waarbij gebruik wordt gemaakt van metaaldetectoren werd een steekproef gedaan om de archeologische potentialiteit van de Slag bij Oudenaarde na te gaan. Er werd daarbij gezocht naar musketkogels in de ploeglaag. In totaal werden 61 kogels geregistreerd en kon een eerste analyse van de vondsten worden gemaakt. Het was duidelijk dat een doorgedreven onderzoek van het slagveld mogelijk en wenselijk was. 1.2 Bestek Voorafgaand aan de uitvoering van het onderzoek is door het Agentschap Onroerend Erfgoed een bestek opgesteld waarin onderzoekvragen en technische voorschriften aan de opdracht zijn gesteld. Het betreft “Bestek nr. 2011-ARCHE1: Een archeologische evaluatie en waardering van het slagveld van Oudenaarde 1708 (Oudenaarde, provincie Oost- Vlaanderen). Onderhandelingsprocedure voor aanneming van diensten zonder voorafgaande bekendmaking.” Dit document diende als leidraad voor het onderzoek. De opdracht is op 15 februari gegund door het Agentschap Onroerend Erfgoed (briefkenmerk Pvdh/LT/2011.11-30794). 1.3 Uitvoering Het veldwerk werd uitgevoerd van 12 september tot 31 oktober 2011. De uitwerking vond plaats tussen juni en oktober 2012. Het onderzoek werd uitgevoerd onder begeleiding van een stuurgroep, waarin de volgende personen zitting hadden: Δ Vera Ameels (Agentschap Onroerend Erfgoed) Δ Dr John Carman (University of Birmingham) Δ Patricia Carman (University of Bimingham) Δ Marnic De Meulemeester (Stad Oudenaarde) Δ Willem Derde (Ename Expertisecentrum voor Erfgoedontsluiting Δ Ben De Vriendt (Ename Expertisecentrum voor Erfgoedontsluiting) Δ Dr Glenn Foard (University of Huddersfield) Δ Pieter-Jan Lachaert (Stadsarchief Oudenaarde) Δ Steven Mortier (Agentschap Onroerend Erfgoed) Δ Tracey Partida (University of Huddersfield) Δ Dr Clément Oury (Bibliothèque Nationale de France) Δ Peter Van den Hove (Agentschap Onroerend Erfgoed) Δ Nele Vanmaele (Agentschap Onroerend Erfgoed) 5 Het project kwam tot stand dankzij de samenwerking tussen verscheidene personen en instanties in een projectteam. De volgende personen maakten hier deel van uit: Δ Willem Derde, Ben De Vriendt, Lien Urmel en Ann Baele (Ename Expertisecentrum voor Erfgoedontsluiting) voor de projectleiding en de redactie van het eindrapport; Δ Tracey Partida (University of Huddersfield) voor de historische landschapsreconstructie; Δ Dr Glenn Foard voor de coördinatie van het metaaldetectoronderzoek en de analyse van de slagveldarcheologie (in samenwerking met Amanda Wynne); Δ Sam Wilson, Colin Parkman, Amanda Wynne, Ben Raffield voor het veldwerk; Δ Jan Vandeburie (University of Kent) voor het historisch en archivalisch onderzoek en voor de analyserapport van het verloop van de slag. Δ Julie Cassidy (Portable Antiquities Officer for Northamptonshire, UK) voor de analyse van de niet kogels vondsten. Δ Graeme Rimer (Onafhankelijk consulent, gastprofessor aan de universiteit van Huddersfield) voor de analyse van de wapengerelateerde artefacten. Het project kon tot stand komen met de inzet van andere personen en instanties, meer bepaald: Δ Dr Clément Oury (Bibliothèque Nationale de France) Δ Erwin Meylemans (Vlaams Instituut Onroerend Erfgoed) Δ Dr John Carman (University of Birmingham) Δ Dr Xavier Rubio-Campillo (Centro Nacional de Supercomputacion, Spanje) Δ Paul Wilcock (University of Huddersfield) 1.4 Het belang van het slagveld van Oudenaarde 1708 Het slagveld van Oudenaarde is om verschillende redenen van archeologisch grote waarde. Het is om te beginnen één van de weinige grootschalige veldslagen (meer dan 150.000 soldaten) in Europa waarvan het slagveld nog grotendeels bewaard is en dus nog beschermd en archeologisch onderzocht kan worden. Hoewel recente ontwikkelingsprojecten zoals de aanleg van het industrieterrein en privé-woningen een deel van het historisch slagveld hebben ingenomen, is er toch voldoende open terrein bewaard gebleven om een zinvol onderzoek naar evaluatie en waardering in functie van een bescherming mogelijk te maken. Terwijl in de rest van Europa het archeologisch werk rond slagvelden zich focust op vroegere of latere periodes, vooral het midden van de 17e eeuw en het midden van de 18e eeuw, is de periode van de overgang van de 17e naar de 18e eeuw nooit onderzocht geweest. De enige uitzondering is onderzoek in Spanje, maar de omstandigheden