Błażej Gorzka P czekolada o P ł a ws Decyzje eksporterów są podejmowane Celem tej książki jest ukazanie gospodarczych, politycznych K jednostronnie. „Narzucają nam wszyst- i ekologicznych współzależności między krajami Afryki i Europy i, ko – stwierdza na łamach magazynu »Le oraz roli, jaką w tych powiązaniach odgrywają indywidualna K atarzyna szeniaws atarzyna Planteur« Jean Paul Teko, rolnik z okolic konsumpcja i polityka handlowa Unii Europejskiej. Autorzy Bonoua, nienależący do żadnej spółdziel- uwidocznili społeczno-ekonomiczne skutki tych procesów dla ni. – Płacą nam poniżej cen rynkowych. mieszkańców krajów Afryki Subsaharyjskiej na przykładzie pro- Często, kiedy sprawdzamy w internecie, dukcji kakao w Wybrzeżu Kości Słoniowej. że ceny wzrosły, i żądamy od eksporterów wyższej zapłaty, sugerują, żebyśmy poszli Kraj ten odpowiada za blisko sprzedawać nasze produkty w internecie. połowę światowej produkcji kakao, A państwo, które powinno nas chronić, które jest niezbędnym składnikiem przygląda się temu pasywnie. Co możemy czekolady – produktu przetwarzanego K zrobić?”. i konsumowanego głównie w krajach a globalnej Północy. Gorzka czekolada Autorzy obalają wykreowany przez media stereotyp Wybrze- ża Kości Słoniowej jako „kraju upadłego”, „Trzeciego Świata bez przyszłości”, permanentnej bellum omnium contra omnes i przeciwstawiają mu pozbawiony uprzedzeń wizerunek suwe- rennego państwa zmagającego się z wyzwaniami, jakie stawia handel międzynarodowy. Gorzka czekolada Błażej PoPławsKi Katarzyna szeniawsKa Gorzka czekolada patroni medialni: Społeczne aspekty uprawy kakao w Wybrzeżu Kości Słoniowej Błażej Gorzka P czekolada o P ł a ws Decyzje eksporterów są podejmowane Celem tej książki jest ukazanie gospodarczych, politycznych K jednostronnie. „Narzucają nam wszyst- i ekologicznych współzależności między krajami Afryki i Europy i, ko – stwierdza na łamach magazynu »Le oraz roli, jaką w tych powiązaniach odgrywają indywidualna K atarzyna szeniaws atarzyna Planteur« Jean Paul Teko, rolnik z okolic konsumpcja i polityka handlowa Unii Europejskiej. Autorzy Bonoua, nienależący do żadnej spółdziel- uwidocznili społeczno-ekonomiczne skutki tych procesów dla ni. – Płacą nam poniżej cen rynkowych. mieszkańców krajów Afryki Subsaharyjskiej na przykładzie pro- Często, kiedy sprawdzamy w internecie, dukcji kakao w Wybrzeżu Kości Słoniowej. że ceny wzrosły, i żądamy od eksporterów wyższej zapłaty, sugerują, żebyśmy poszli Kraj ten odpowiada za blisko sprzedawać nasze produkty w internecie. połowę światowej produkcji kakao, A państwo, które powinno nas chronić, które jest niezbędnym składnikiem przygląda się temu pasywnie. Co możemy czekolady – produktu przetwarzanego K zrobić?”. i konsumowanego głównie w krajach a globalnej Północy. Gorzka czekolada Autorzy obalają wykreowany przez media stereotyp Wybrze- ża Kości Słoniowej jako „kraju upadłego”, „Trzeciego Świata bez przyszłości”, permanentnej bellum omnium contra omnes i przeciwstawiają mu pozbawiony uprzedzeń wizerunek suwe- rennego państwa zmagającego się z wyzwaniami, jakie stawia handel międzynarodowy. Gorzka czekolada Błażej PoPławsKi Katarzyna szeniawsKa Gorzka czekolada patroni medialni: Społeczne aspekty uprawy kakao w Wybrzeżu Kości Słoniowej Błażej PoPławSKi Katarzyna SzeniawSKa Gorzka czekolada Społeczne aspekty uprawy kakao w Wybrzeżu Kości Słoniowej w kontekście zasad międzynarodowego handlu i konsumpcji zdjęcia: Błażej Popławski Katarzyna Szeniawska o autorach błażej popławski z wykształcenia jest historykiem i socjologiem, doktorem nauk humanistycznych w zakresie hi- storii. Pracuje w Kancelarii Sejmu. jest redaktorem i publicystą czasopism na- ukowych i popularnonaukowych oraz portali internetowych prezentujących współczesne oblicze stosunków mię- dzynarodowych w Afryce oraz ewolucję kontaktów polsko-afrykańskich. Członek Polskiego towarzystwa afrykanistyczne- go i miłośnik języka suahili. Mieszka na warszawskiej Pradze, nieopodal fabryki czekolady. katarzyna szeniawska jest współzałoży- cielką i jedną z liderek stowarzyszenia Grupa eFte warszawa, promującego odpowiedzialną konsumpcję i sprawie- dliwy handel. Przez lata związana z sie- cią GLen (Global education network of young europeans). jako trenerka i koor- dynatorka projektów z zakresu edukacji globalnej współpracowała m.in. z Polską akcją Humanitarną, związkiem Polska zielona Sieć, Centrum edukacji obywa- telskiej i programem DeeeP (Develop- ment awareness raising and education Forum – Concord). obecnie mieszka w Brukseli, gdzie pracuje w Dziale współpracy i Edukacji rozwojowej Mię- dzynarodowej Konfederacji związków zawodowych (international trade Union Confederation). Studiowała psychologię społeczną i afrykanistykę. 1 WstęP Błażej Popławski, Katarzyna Szeniawska idee powinny być klarowne i gęste jak czekolada. (przysłowie hiszpańskie) Chociaż słynna fabryka czekolady znajduje się niemal w centrum stolicy i stanowi jeden z symboli warszawskiej Pragi, Polacy niewiele wiedzą o procesie produkcji czekolady, a jeszcze mniej o społeczno- -ekonomiczno-politycznych uwarunkowaniach jej wytwarzania. Celem tej książki jest ukazanie gospodarczych, politycznych i ekologicznych współzależności między krajami Afryki i Euro- py oraz roli, jaką w tych powiązaniach odgrywają indywidualna konsumpcja i polityka handlowa Unii Europejskiej. Chcieliśmy też uwidocznić społeczno-ekonomiczne skutki tych procesów dla mieszkańców krajów Afryki Subsaharyjskiej na przykładzie pro- dukcji kakao w Wybrzeżu Kości Słoniowej. Kraj ten odpowiada za blisko połowę światowej produkcji kakao, które jest niezbędnym składnikiem czekolady – produktu przetwarzanego i konsumowa- nego głównie w krajach globalnej Północy. Wstęp 5 Dzieje najnowsze Wybrzeża Kości Słoniowej stanowią ciekawy materiał do analizy wpływu interesów ekonomicznych państw Unii Europejskiej, zwłaszcza Francji, na politykę kraju postkolonialnego oraz sytuację społeczną lokalnej ludności. Trwająca w 2011 roku II wojna iworyjska1, która podzieliła społeczeństwo, jest, zdaniem wielu analityków, ściśle powiązana z realizacją planów państw post- kolonialnych usiłujących odbudować swoją pozycję nad Zatoką Gwinejską. Europejska polityka handlowa wobec krajów globalnego Południa (m.in. umowy Economic Partnership Agreements) bez- pośrednio przyczynia się do utrzymania trendu: eksportu nieprze- tworzonego surowca (w tym przypadku kakao) z krajów Afryki do Europy. Polityka ta, mająca pobudzać gospodarki krajów rozwijają- cych się, de facto stanowi ważny czynnik hamujący rozwój ekono- miczny regionu. Ukazanie tego problemu jest najważniejszym celem organizacji działających na rzecz spójności polityki dla rozwoju (ang. Policy Coherence for Development), postulatu oparcia polityki krajowej i międzynarodowej na jednym paradygmacie rozwoju społecznego i gospodarczego. Spójna koncepcja rozwoju i przyję- cie ponadnarodowej perspektywy są warunkiem odpowiedniego reagowania na złożone problemy globalnego Południa (założenie to nie jest jednak realizowane, czego dowodzą najnowsze dzieje państw położonych nad Zatoką Gwinejską). 1 W pracy przyjęto używać określenia Iworyjczyk, Iworyjka (franc. Ivoirien, Ivoirienne) wobec mieszkańców czy obywateli Wybrzeża Kości Słoniowej. W pracach Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Pol- ski przy Głównym Geodecie Kraju nie występują określenia konkurencyjne wobec „mieszkaniec czy obywatel Wybrzeża Kości Słoniowej” (Komisja Stan- daryzacji Nazw 2003, s. 47–48). Zgodnie z regułami słowotwórczymi miesz- kańca tego kraju należałoby tłumaczyć jako „Wybrzeżokościosłonianin” lub „Iwłuarianin”, jednak te nazwy nie są używane. Ivoirien oddano jako „iworyj- s k i ”. Ivoirité – oznaczającą tożsamość społeczną mieszkańców – spolszczono jako „iworyjskość” (w polskiej prasie sporadycznie pojawiają się „kreatywne” tłumaczenia ivoirité jako „kościstość”, tudzież „słoniowatość”). 6 Gorzka czekolada Wzrost konsumpcji czekolady i innych produktów zawierają- cych kakao, wobec liberalizacji i deregulacji handlu kakao, przyczy- nia się do zwiększenia konkurencji wśród producentów, a co za tym idzie – zmusza ich do obniżania kosztów produkcji. W przypadku upraw takich jak kakao redukcja ta odbywa się przede wszystkim kosztem warunków pracy i wysokości wynagrodzenia osób za- trudnionych na plantacjach kakaowca. Wśród mieszkańców Unii Europejskiej wzrosła w ostatnich latach świadomość konsumencka i obywatelska. Dzięki temu powstało wiele nowych inicjatyw ma- jących na celu zwiększenie równości i partnerstwa w międzynaro- dowym handlu oraz zmianę szkodliwej polityki handlowej. W na- szej książce prezentujemy tego rodzaju działania, zwłaszcza ruch sprawiedliwego handlu (ang. fair trade, fr. commerce équitable), na tle gospodarki międzynarodowej i zmian w relacjach politycznych między globalną Północą a globalnym Południem. Publikacja stanowi analizę schematów konsumpcji w Europie w odniesieniu do sytuacji społeczno-politycznej kraju afrykańskie- go. Przedstawiona tutaj tematyka niezwykle rzadko poruszana jest w polskich publikacjach naukowych lub popularnonaukowych. Do nielicznych należą artykuły omawiające wybrane aspekty handlu kakao bądź sytuację społeczno-polityczną Wybrzeża Kości Sło- niowej. Znawcy tematu na Zachodzie podejmują już próbę analizy tego stanu rzeczy. Ich prace są jednak nie tylko trudno dostępne dla polskich czytelników, ale także sytuują problem daleko od sfery oddziaływania i odpowiedzialności konsumenckiej Polaków. Osobnym celem naszej książki jest obalenie wykreowane- go przez media stereotypu Wybrzeża Kości Słoniowej jako „kraju upadłego”, „Trzeciego