226 NAW 5/2 nr. 3 september 2001 Honderdjaarslezing Dirk Struik Dirk Struik Honderdjaarslezing NAW 5/2 nr. 3 september 2001 227 Afscheid van Dirk Struik Honderdjaarslezing Op 21 oktober 2000 overleed Dirk Struik in kringen. Zij ging een heel andere richting uit vriend Klaas Kooyman, de botanist die later zijn huis in Belmont (Massachusetts). Een In dan Anton en ik. Ik heb natuurlijk in die hon- bibliothecaris in Wageningen is geworden, La- Memoriam verscheen in het decembernum- derd jaar zoveel meegemaakt, dat ik in een tijn en Grieks geleerd bij meneer De Vries in mer van het Nieuw Archief. Ter afscheid van paar kwartier dat niet allemaal kan vertellen. Den Haag. We gingen daarvoor op en neer met deze beroemde wetenschapper van Neder- Ik zal een paar grepen doen uit mijn leven, het electrische spoortje van Rotterdam naar landse afkomst publiceren we in dit nummer mensen die me bijzonder hebben geboeid en Den Haag. We hebben er alleen maar het een- vijf artikelen over Dirk Struik. Het eerste ar- gebeurtenissen die me hebben be¨ınvloed. voudigste Latijn en Grieks geleerd, Herodo- tikel is van Struik zelf. In oktober 1994 orga- Mijn vroegste herinnering is aan de Boe- tus, Caesar — De Bello Gallico: “Gallia divisa niseerde het CWI een symposium ter ere van renoorlog, omstreeks 1900.2 Ik was een jaar est in partes tres ...” Dat heeft me heel wei- de honderdste verjaardag van Dirk Struik. Ter of vijf, zes en vroeg aan mijn vader: “Vader, nig geholpen bij de studie van de wiskunde. afsluiting heeft Struik toen zelf de volgen- wat betekent toch dat woord oorlog?” — dat Je kunt heel goed tensors doen zonder Latijn de redevoering gehouden, met als geheugen- hoef je tegenwoordig niet meer uit te leggen- te kennen, hoewel het wel goed is om te we- steun enkel wat aantekeningen op een velle- aan zesjarigen. De namen uit die tijd klinken ten dat tensor komt van tensie, strekking. Het tje papier ter grootte van een briefkaart. De me nog altijd in de oren, Mafeking, Ladysmith, begrip komt van oorsprong uit de kristallo- beknopt geannoteerde tekst is verzorgd door Magersfontein, Spionkop. Ik weet niet of ze grafie, waar Waldemar Feucht rond 1890 het Teun Koetsier en Gerard Alberts. nog iets betekenen voor u, maar het waren woord tensor heeft ingevoerd. Dit woord is la- grote namen voor ons; zoals voor een latere ter door Einstein opgepakt om de calculus van Dames en heren, vrienden, collega’s, generatie Stalingrad. Ricci3 te dopen. Ricci en Levi-Civita4 hebben immers nooit hun rekening tensor-calculus In Rotterdam ben ik geboren, Staatsexamen genoemd; ze noemden het absolute differen- dicht bij de oevers van de Maas. Ik ben op de HBS geweest, de Hoogere Bur- tiaalrekening. Einstein heeft het tensorcalcu- Daar liep ik in mijn droom verloren, gerschool, in Rotterdam. Voor de leraren daar lus genoemd en dat is zo gebleven. temidden van het stadsgeraas.1 heb ik altijd veel respect gehad. Een van hen was Ten Dam. Die heeft me geholpen om de Levende mensen Daar was mijn vader onderwijzer aan een la- universiteit te bereiken en om te weten te ko- Na het staatsexamen kwam ik in Leiden te- gere school. Mijn goede moeder was ..., wel, men waar het in het socialisme om gaat. Op recht in 1912. Eerst was ik spoorstudent, want was een goede moeder. Ik had een broer, An- de HBS leerde je vier talen, Nederlands, Frans, we hadden geen geld om een kamer te huren. ton, die ingenieur is geweest. Hij is in de nazi- Duits en Engels, maar geen Latijn en Grieks. Na een paar jaar heb ik een beurs gekregen; tijd omgekomen. Ik had een zuster, Lena, die Die oude talen, vereist voor de universiteit, dat was toen iets heel zeldzaams. Door be- onderwijzeres is geworden en zich heel ver- leerde je alleen op het Gymnasium. En het middeling van Kluyver5 en Ehrenfest6 kreeg dienstelijk heeft gemaakt in antroposofische Gymnasium was alleen voor hele nette jon- ik die beurs en toen ben ik in Leiden gaan wo- gelui en ik was wel net, maar niet zo net. Zo nen. Gedurende de Eerste Wereldoorlog was kwam het dat ik staatsexamen moest doen ik in Leiden. Ik interesseerde me diep voor de Foto links: Dirk Struik in Walden Pond bij de plek waar vroeger de boshut van Henry David Thoreau stond. Thoreau om op de universiteit te komen. Dat is pas in oorzaken van die oorlog en heb me naar aan- was een utopist en inspirator van onder meer Frederik van 1917 afgeschaft en het was 1911. leiding daarvan verdiept in het socialisme en Eeden. Struik wandelde hier jaarlijks en vertelde dan over Thoreau. Foto: familiearchief Struik. Toen heb ik een jaar lang samen met mijn het marxisme. Ik heb dat altijd trachten te ver- 228 NAW 5/2 nr. 3 september 2001 Honderdjaarslezing Dirk Struik mij verliefd waren. Dat is niet waar, het was er maar e´en,´ ... en niet zo erg. Ik heb daar geen gebroken harten achtergelaten. Tensorrekening Door bemoeienis van Ehrenfest ben ik assi- stent bij Schouten11 geworden, in Delft. Dat ben ik zeven jaar gebleven. Van Schouten heb ik ook een paar dingen geleerd, in de eerste plaats wat de methode van wetenschappelijk werk is. De discipline, de ijzeren discipline die je moet hebben om goed wetenschappe- lijk werk te doen, heb ik er opgestoken. Ja, sommigen doen het zonder erg veel discipli- ne, maar voor mij was het nodig, want van nature ben ik een luiaard. In mijn hart ben ik altijd verwant geweest met die Spanjaarden die zeggen ‘hasta manana’:˜ stel tot morgen uit wat gij heden doen kunt. Ik heb daar altijd te- gen moeten vechten. Van Schouten heb ik niet alleen zijn wetenschappelijke werkmethode, foto: familiearchief Struik maar ook zijn wiskunde geleerd, namelijk zijn Dirk, Lena en Anton Struik met hun vader in 1920 affinor-analyse. Die vreselijke affinor-analyse enigen met mijn liefde voor de wetenschap, We zijn niet lang daarna getrouwd; dat was was een generalisatie van de vectormethode. voor de wiskunde in het bijzonder. Dat heeft in een heel belangrijke gebeurtenis in mijn le- Het vreselijke was dat wanneer je de vector- de eerste plaats geleid tot mijn belangstelling ven. Met mijn vrouw Ruth ben ik zeventig jaar methode op de vectormanier, dat wil zeggen voor de geschiedenis van de wiskunde. getrouwd geweest. Verleden jaar is ze overle- zonder coordinaten,¨ generaliseert, dat je dan Ik volgde colleges, speciaal van Lorentz7 den. Ze is 99 geworden, een welgevuld leven. vreselijk veel tekens nodig hebt. en nog meer in het bijzonder van Ehrenfest. Het is toch jammer dat ze hier niet is. In de gewone vectoranalyse heb je er twee, Ehrenfest was een buitengewone persoonlijk- Ehrenfests lessen waren onvergetelijk. Als een kruis en punt. Ga je naar meer dimensies, heid, niet alleen een groot geleerde, maar ook ik ooit een goede leraar ben geweest, goed dan heb je haken en kruisen en cirkels en ha- een buitengewone leraar. Zijn lessen zijn on- onderwijs heb gegeven, dan is dat min of kenkruiscirkels, ik weet al niet wat, alles heb vergetelijk geweest — en als u mij niet ge- meer te danken aan het voorbeeld van Ehren- je nodig om die verschillende combinaties te looft, vraag het dan maar aan Casimir,8 aan fest. Ik heb mij altijd voorgesteld hoe Ehren- maken. Dus dat liep helemaal spaak. Ik heb Tinbergen9 en al die anderen. Ehrenfest had fest het in de gegeven situatie zou aanpak- mijn dissertatie, daar hebt u net over gehoord een onvoorstelbaar overzicht over de natuur- ken. Wat ik speciaal van Ehrenfest geleerd van dr. Singh Varma, in die notatie geschreven kunde, hij was een uitstekende wetenschaps- heb, is dit. Ik heb op school, op de HBS, met het gevolg dat die dissertatie nooit gele- man — zijn leer van de adiabatische invarian- wel heel wat wetenschap geleerd, maar dat zen is, behalve dan door mezelf, Schouten en ten heeft invloed uitgeoefend op de pasgebo- was alles min of meer statisch. Wat er een- Van der Woude,12 die in Leiden mijn promotor ren quantumtheorie — maar hij was er vooral maal in een leerboek staat, dat staat er, is was. Later heb ik dat verbeterd, want spoedig knap in te vertellen wat nou eigenlijk de eigen- statisch, beweegt niet meer. Van Ehrenfest is Schouten tot de overtuiging gekomen dat lijke, eigenlijke, eigenlijke kern was van een heb ik, en hebben met mij vele studenten, deze aanpak eigenlijk een doodlopende weg theorie. Hij kon Einstein vertellen wat Einstein geleerd, dat de wetenschap iets levends is. was, die algemene generalisatie van vectors eigenlijk bedoelde. Dat wist Einstein ook en Wetenschap is nooit statisch, wordt gemaakt tot affinors en rotors en deviators en op-het- daarom kwam Einstein, die toen in Berlijn zat, door levende mensen, die met elkaar kunnen eind-ors. Toen heeft hij de veel makkelijkere vaak naar Ehrenfest toe. praten, met elkaar kunnen twisten. Ehrenfest notatie van de absolute differentiaalrekening Zo heb ik Einstein ook ontmoet als stu- was mathematisch-fysicus; we leerden ook overgenomen, zoals die door Ricci in 1884 dent. Ik was toen juist geengageerd¨ met een heel wat wiskunde van hem en dat was al- voor het eerst was ingevoerd, en die dan later heel mooi meisje, dat later mijn vrouw is ge- lemaal levende wiskunde, geen dode wiskun- door Einstein tensorrekening werd genoemd. worden. Ik ging haar voorstellen aan Ehren- de. En mijn leven lang heb ik geprobeerd dui- Zo zijn later, na 1922, alle publicaties van fest. Zij kwam uit Praag. Wij stonden daar on- delijk te maken dat wiskunde iets levends is, Schouten en mij, en zovele anderen, allemaal deraan de trap van het Bosscha-laboratorium.