118 Ecologische ontwikkeling in een voor menselijke activiteiten gesloten gebied in de Nederlandse Waddenzee Tussentijdse analyse van de ontwikkeling in het gesloten gebied in vergelijking tot niet-gesloten gebieden, vijf jaar na sluiting F.E. Fey, N.M.J.A. Dankers, A. Meijboom, P.W. van Leeuwen, W.E. Lewis, J. Cuperus, B.E. van der Weide, L. de Vos, M.L. de Jong, E.M. Dijkman en J.S.M. Cremer rapporten WOt Natuur & Milieu Onderzoekstaken Wettelijke WettelijkeWOt Onderzoekstaken Natuur & Milieu Ecologische ontwikkeling in een voor menselijke activiteiten gesloten gebied in de Nederlandse Waddenzee Dit rapport is gemaakt conform het Kwaliteitshandboek van de unit Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu. Kwaliteitsborging en verantwoording (IMARES) IMARES beschikt over een ISO 9001:2008 gecertificeerd kwaliteitsmanagementsysteem (certificaatnummer: 57846-2009-AQ-NLD-RvA). Dit certificaat is geldig tot 15 december 2012. De organisatie is gecertificeerd sinds 27 februari 2001. De certificering is uitgevoerd door DNV Certification B.V. Daarnaast beschikt het chemisch laboratorium van de afdeling Milieu over een NEN- EN-ISO/IEC 17025:2005 accreditatie voor testlaboratoria met nummer L097. Deze accreditatie is geldig tot 27 maart 2013 en is voor het eerst verleend op 27 maart 1997; deze accreditatie is verleend door de Raad voor Accreditatie. Rapport C177/11 Projectnummer: 4308201053 Dit rapport is met grote zorgvuldigheid tot stand gekomen. De wetenschappelijke kwaliteit is intern getoetst door een collega-onderzoeker en het betreffende afdelingshoofd van IMARES. Akkoord: Dr. P.C. Goudswaard Onderzoeker IMARES Yerseke Handtekening: 315 december 2011 Akkoord: Drs. J. Asjes Hoofd afdeling Ecologie Handtekening: Datum: 3 mei 2012 De reeks ‘WOT-rapporten’ bevat onderzoeksresultaten van projecten die kennisorganisaties voor de unit Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu hebben uitgevoerd. WOt-rapport 118 is het resultaat van een onderzoeksopdracht van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie (EL&I), Directie Natuur en Directie Kennis, Den Haag. Uitgevoerd in het Beleidsondersteunend Onderzoek en Wettelijke Onderzoekstaken, cluster Natuur, Landschap en Platteland/Natuur en Milieu, thema Informatievoorziening Natuur (BO-11-010-013 en WOT-04-009- 023) Ecologische ontwikkeling in een voor menselijke activiteiten gesloten gebied in de Nederlandse Waddenzee Tussentijdse analyse van de ontwikkeling in het gesloten gebied in vergelijking tot niet- gesloten gebieden, vijf jaar na sluiting F.E. Fey N.M.J.A. Dankers A. Meijboom P.W. van Leeuwen W.E. Lewis J. Cuperus B.E. van der Weide L. de Vos M.L. de Jong E.M. Dijkman J.S.M. Cremer Rapport 118 Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu Wageningen, augustus 2012 Referaat Fey, F.E., N.M.J.A. Dankers, A. Meijboom, P.W. van Leeuwen, W.E. Lewis, J. Cuperus, B.E. van der Weide, L. de Vos, M.L. de Jong, E.M. Dijkman & J.S.M. Cremer (2012). Ecologische ontwikkeling in een voor menselijke activiteiten gesloten gebied in de Nederlandse Waddenzee: Tussentijdse analyse van de ontwikkeling in het gesloten gebied in vergelijking tot niet-gesloten gebieden, vijf jaar na sluiting. Wageningen, Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu, WOt-rapport 118. 86 blz. 30 fig.; 1 tab.; 20 ref.; 3 bijl. In dit project is de ontwikkeling van het ecosysteem in een voor menselijke activiteiten gesloten gebied (Referentiegebied) gevolgd en vergeleken met een gebied waar zulke activiteiten wel toegestaan zijn (controle- gebied). Hierbij is vooral gekeken naar benthische mariene fauna en de bodembedekking (schelpengruis) in de geul, maar ook litorale en sublitorale mosselbanken, de zeehondenpopulatie en de vogelvoorkomens zijn meegenomen. Vijf jaar na sluiting van het Referentiegebied is een eerste (statistische) analyse gedaan naar de ontwikkeling in het gebied ten opzichte van het controlegebied. Door de grote variatie tussen monsterpunten binnen een gebied en tussen de jaren en de basale opzet van het huidige monsterprogramma is het niet mogelijk om nu al conclusies te kunnen trekken. Daarnaast worden grote effecten zo kort na sluiting ook nog niet verwacht. Het mogelijke herstel van specifieke of gevoelige soorten kan vele jaren duren. Trefwoorden: Waddenzee, ecosysteem, natuurlijke ontwikkeling, visserij, benthos Abstract Fey, F.E., N.M.J.A. Dankers, A. Meijboom, P.W. van Leeuwen, W.E. Lewis, J. Cuperus, B.E. van der Weide, L. de Vos, M.L. de Jong, E.M. Dijkman & J.S.M. Cremer (2012). Ecological development in an area of the Dutch Wadden Sea closed to human activities – Interim analysis of developments in the closed area compared to open areas, five years after closure. Wageningen, Statutory Research Tasks Unit for Nature and the Environment. WOt-rapport 118. 86 p. 30 Fig.; 1 Tab.; 20 Ref.; 3 Annexes. This project studies the development of the ecosystem in an area of the Wadden Sea which is closed to human activities (reference area) and compares it with that in an area where such activities are permitted (control area). The project focuses on benthic marine fauna and the shell grit cover in the gullies, but also monitors tidal and subtidal mussel beds, the seal population and birds. A preliminary statistical analysis was performed five years after the reference area was closed. Due to the large variations between sampling sites within the areas and between the years, and the basic design of the current sampling programme, it is not possible to draw any conclusions. In addition, large effects were not yet expected so soon after closure. The recovery, if any, of specific or sensitive species may take many years. Key words: Wadden Sea, ecosystems, natural development, fisheries, benthos ISSN 1871-028X Dit rapport is ook uitgebracht als IMARES rapport C177/11. ©2012 IMARES - Institute for Marine Resources & Ecosystem Studies Wageningen UR Postbus 167, 1790 AD Den Burg Tel : (0317) 48 09 00; e-mail: [email protected] De reeks WOt-rapporten is een uitgave van de unit Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu, onderdeel van Wageningen UR. Dit rapport is verkrijgbaar bij het secretariaat . Het rapport is ook te downloaden via www.wotnatuurenmilieu.wur.nl. Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu, Postbus 47, 6700 AA Wageningen Tel: (0317) 48 54 71; Fax: (0317) 41 90 00; e-mail: [email protected]; Internet: www.wotnatuurenmilieu.wur.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele4 schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen. WOt-rapport 118 F-0010 vs. 1.8 [2012] Project WOT-04-009-023 & BO-11-010-013 [Rapport 118 − augustus 2012] Inhoud Samenvatting 7 Summary 9 1 Inleiding 11 1.1 Achtergrond 11 1.2 Referentiegebied Rottum 12 1.3 Visserijdruk in het verleden in en rond het Referentiegebied 13 2 Doel van het onderzoek 15 2.1 Kennisbehoefte 15 2.2 Kennisvraag 15 2.3 Focus 15 2.4 Mogelijke effecten bodemberoering 16 2.4.1 Bodemstructuur en troebelheid 16 2.4.2 Bodemdieren en bodemvissen 16 2.4.3 Verstoring 17 3 Methoden 19 3.1 Bemonsteringsmethoden 19 3.1.1 Bodembedekking en bodemfauna in de geulen 19 3.1.2 Litorale mosselbanken 22 3.1.3 Zeehondenpopulatie 22 3.1.4 Vogeltellingen 23 3.2 Analyse 23 3.2.1 Bodembedekking 23 3.2.2 Bodemfauna 24 3.2.3 Litorale mosselbanken 24 3.2.4 Zeehondenpopulatie 24 3.2.5 Vogelpopulatie 24 4 Resultaten 27 4.1 Bodembedekking 27 4.2 Benthische mariene fauna 27 4.2.1 Algemeen 27 4.2.2 Aantal individuen per monsterpunt 29 4.3 Mosselbanken 30 4.3.1 Litorale mosselbanken 30 4.3.2 Sublitorale mosselbanken 41 4.4 Zeehonden 42 4.5 Vogels 42 4.5.1 Broedvogels 42 4.5.2 Wad- en watervogels 42 5 Discussie 43 5.1 Bodembedekking 43 5.2 Bodemfauna 43 5.3 Mosselbanken 44 5.4 Zeehonden 45 5.5 Vogels 45 6 Conclusies 47 Literatuur 49 Bijlage A Soortgroepen en Nederlandse namen 51 Bijlage B Statistische analyse bodemfauna-gegevens 53 Bijlage C Statistische analyse vogelgegevens 63 6 WOt-rapport 118 Samenvatting Achtergrond en aanleiding Met ingang van november 2005 is in navolging van Duitsland en Denemarken een klein deel van de Nederlandse Waddenzee gesloten voor (potentieel) schadelijke menselijke activiteiten. Het betreft een geulsysteem ten zuiden van Rottumerplaat, het Referentiegebied Rottum genaamd. Doel van deze sluiting is om de ongestoorde ontwikkeling van de natuur in de Waddenzee te kunnen volgen. De droogvallende platen en eilanden rond Rottum genieten reeds langer een hoog beschermings- niveau. De toegang is zeer beperkt en er wordt al meer dan 18 jaar niet meer op schelpdieren gevist. De belangrijkste activiteit die nog plaatsvond voor de instelling van het Referentiegebied was garnalenvisserij. In dit onderzoek wordt de ontwikkeling in dit Referentiegebied gevolgd. Deze ontwikkelingen kunnen aanleiding zijn voor toekomstige beleidsaanpassingen. Kennis over de natuur- ontwikkeling is onder andere essentieel om referentiesituaties te bepalen en om streefbeelden vast te stellen bij de ontwikkeling van het beheerplan Waddenzee zoals dat in het kader van de implementatie van de Vogel- en Habitatrichtlijn dient te worden opgesteld. Doelstelling en onderzoeksopzet In dit project wordt de nadruk gelegd op het volgen van de ontwikkeling van het ecosysteem in een voor menselijke activiteiten gesloten gebied (Referentiegebied: Schild en Boschwad) en dit te vergelijken met een gebied