POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT GEOGRAFII PRACE GEOGRAFICZNE NR 20 JÓZEF TOBJASZ WYKORZYSTANIE ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO DLA HODOWLI W WOJEWÓDZTWIE BIAŁOSTOCKIM PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1959 http://rcin.org.pl POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT GEOGRAFII * PRACE GEOGRAFICZNE NR 20 http://rcin.org.pl ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ТРУДЫ № 20 ИОСИФ ТОБИАШ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ГЕОГРАФИЧЕСКОЙ СРЕДЫ " ' ДЛЯ ЖИВОТНОВОДСТВА В БЕЛОСТОЦКОМ ВОЕВОДСТВЕ * GEOGRAPHICAL STUDIES № 20 JÓZEF TOBJASZ THE EFFECTIVE UTILISATION OF THE PHYSICAL ENVIRONMENT FOR STOCK-BREEDING IN THE VOIVODSHIP OF BIAŁYSTOK http://rcin.org.pl POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT GEOGRAFII •> PRACE GEOGRAFICZNE NR 20 JÓZEF TOBJASZ WYKORZYSTANIE ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO DLA HODOWLI W WOJEWÓDZTWIE BIAŁOSTOCKIM PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1959 http://rcin.org.pl Komitet redakcyjny PRZEWODNICZĄCY: S. LESZCZYCKI CZŁONKOWIE: R. GALON, M. KLIMASZEWSKI, J. KOSTROWICKI, B. OLSZEWICZ, A. WRZOSEK SEKRETARZ REDAKCJI: J. WŁODEK-SANOJCOWA Rada redakcyjna J. BARBAG, J. CZYŻEWSKI, J. DYLIK, K. DZIEWOŃSKI, R- GALON, M. KLIMASZEWSKI, J. KONDRACKI, J. KOSTROWICKI, S. LESZCZYCKI, A. MALICKI, B. OLSZEWICZ, J. WĄSOWICZ, M. KIEŁCZEWSKA-ZALESKA, A. ZIERHOFFER PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE — WARSZAWA 1959 Wydanie I. Nakład 1200 + 150 egz. Ark. wyd. 10,75. Ark. druk. 10. Pap. il. III kl. 80 g 70X100/16. Skład rozpoczęto 17.III.59. Druk ukoń- czono w październiku 1959. Zam. nr 489/59. W-80. Cena zł 33.— Druk. im. Rewolucji Październikowej — Warszawa. http://rcin.org.pl SPIS TREŚCI Od autora 7 Cel pracy, problem i metoda oraz źródła pracy 9 I. Charakterystyka środowiska geograficznego Białostocczyzny pod kątem wi- dzenia potrzeb hodowli H 1. Rzeźba terenu 11 2. Klimat — temperatura, opady, wiatry 15 3. Warunki hydrograficzne 22 4. Gleby i ich rozmieszczenie 24 II. Stan i rozmieszczenie hodowli w województwie białostockim .... 34 1. Produkcja zwierzęca w przeszłości 34 2. Zmiany stanu hodowli w latach 1900—1953 35 3. Zniszczenia wojenne i wzrost pogłowia po drugiej wojnie światowej . 38 4. Rasy zwierząt 41 III. Wpływ układów społeczno-gospodarczych na rozwój hodowli .... 50 1. Stan i dynamika wzrostu hodowli w gospodarstwach indywidualnych . 50 2. Stan hodowli i dynamika zmian w spółdzielniach produkcyjnych od 1950—1957 63 3. Stan hodowli i dynamika jej wzrostu w Państwowych Gospodarstwach Rolnych IV. Wpływ struktury gospodarstw i rozmieszczenia ludności na hodowlę ... 72 V. Nadwyżki i niedobory pasz w województwie 85 VI. Rejony hodowlano-rolnicze w województwie i ich charakterystyka . Ш VII. Możliwości rozwoju hodowli w wydzielonych jednostkach 116 Aneks 132 Literatura 137 Spis rycin i map 146 Краткое изложение . 147 Summary 154 http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl OD AUTORA Praca niniejsza została napisana w Katedrze Geografii Ekonomicznej Polski Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1952—1956, uzupełniona nowszymi danymi statystycznymi w 1957 r. Traktuje ona o stosunkach współczesnych, poziomie i systemach ho- dowli w Białostocczyźnie oraz pożądanej perspektywie dalszego rozwoju. Oparta jest głównie na materiałach nie publikowanych i własnych bada- niach terenowych, szczegółowej analizie poziomu stanu hodowli w byłych jednostkach gminnych. Praca ta poza dostarczeniem materiału do uogól- nień teoretycznych może być użyteczna dla praktyki gospodarczej. W obecnym układzie nie obejmuje ona zagadnienia bilansów paszo- wych ani mikrorejonów produkcji zwierzęcej. Zagadnienia te stanowią przedmiot oddzielnego studium, niejako drugi etap pracy. Problemy te są wprawdzie ściśle związane z opracowywanym tematem, lecz nie pokry- wają się z nim. Ze względu na potrzebę pogłębienia ich, przyjęcia nowych założeń metodycznych potraktowano je jako problemy wychodzące poza zakres niniejszej pracy. Praca kandydacka była pisana pod kierunkiem prof. dr Stanisława L e- szczyckiego, któremu w tym miejscu pragnę złożyć wyrazy głębo- kiego szacunku i wdzięczności za cenne, życzliwe uwagi zarówno w trak- cie pracy, jak i po jej opracowaniu. Pragnę również złożyć serdeczne podziękowanie prof. dr J. Ko s t r o- wickiemu z Uniwersytetu Warszawskiego, prof. dr F. Dziedzicowi z Instytutu Ekonomiki Rolnej, prof. dr J. Pająkowi ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, prof. dr F. Barcińskiemu z Uniwersy- tetu Poznańskiego za uwagi krytyczne o pracy i liczne konsultacje zwią- zane z opracowywanym tematem. Czuję się także w miłym obowiązku podziękowania prof. dr M. Ki e ł- czewskiej-Zaleskiej oraz dr J. Włodek-San ojcowej za cenne uwagi redakcyjne oraz wszystkim innym Instytucjom i Osobom, z którymi się spotkałem przy opracowywaniu niniejszego tematu. J. T. http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl CEL PRACY, PROBLEM I METODA ORAZ ŹRÓDŁA PRACY Celem niniejszej pracy jest ocena wykorzystania warunków środowi- ska geograficznego Białostocczyzny dLa hodowli zwierząt gospodarskich. Zagadnieniem istotnym jest ocena obecnej bazy paszowej oraz potencjal- ne możliwości jej powiększenia. Cel taki wynika z zakresu przedmiotu geografii rolnictwa, zajmującej się wykorzystaniem przez rolnictwo środowiska geograficznego w różnych krajach i rejonach przy uwzględnieniu istniejącej struktury społeczno- -gospodarczej rolnictwa oraz poziomu rozwoju sił wytwórczych. Zaga- dnieniem ogólnej charakterystyki istniejącego poziomu rolnictwa lub ja- kiegoś działu produkcji rolniczej zajmują się również ekonomiści, rolnicy i inni specjaliści. Ekonomiści operują głównie rachunkiem ekonomicznym i proporcja- mi między poszczególnymi działami gospodarki narodowej i to zarówno w skali całego kraju, jak i dla różnych obszarów, jednostek administra- cyjnych, rejonów itp. Zadaniem ekonomistów jest bowiem ustalenie wła- ściwych kierunków rozwoju i zadań produkcyjnych dla różnych gałęzi gospodarki narodowej w oparciu o analizę potrzeb kraju (zarówno na ry- nek wewnętrzny, jak i eksportowy) oraz jego możliwości wytwórczych. Natomiast zadaniem geografa ekonomicznego, a szczególnie geografa rolnictwa, jest uwzględnienie w jego pracy rachunku ekonomicznego oraz istniejących potrzeb produkcyjnych ustalonych przez ekonomistów-plani- stów i danie odpowiedzi, w jaki sposób i do jakiego stopnia są wykorzy- stane produkcyjnie warunki środowiska geograficznego oraz warunki spo- łeczno-gospodarcze. Głównym jego zadaniem jest wskazanie, czy produk- cja rolnicza jako całość lub jej dział w badanej jednostce wybrany jest i racjonalnie rozmieszczony z punktu widzenia istniejącego i przyszłego zapotrzebowania. Czy środowisko geograficzne zostało właściwie wyko- rzystane? Czy istniejący sposób gospodarowania nie przyczynia się przy- padkiem do degradacji tego środowiska? Dalszym zadaniem geografa rol- nictwa jest wskazanie, czy istniejący kierunek produkcji rolniczej zapew- nia jej reprodukcję, a zatem czy zapewnia rozwój sił wytwórczych w rol- nictwie. Pod kątem widzenia tych problemów i zakresu geografii rolnictwa została podjęta ta praca. Oparta jest ona głównie, poza literaturą — na materiałach statystycz- http://rcin.org.pl 10 Cel pracy, problem i metoda nych statystyki masowej, n,a spisie powszechnym i spisach czerwcowych oraz na opracowaniach i materiałach nie publikowanych. Materiały staty- styczne dotyczące stanu pogłowia zwierząt gospodarskich opracowane zo- stały w zasadzie na podstawie danych uzyskanych z powiatowych zarzą- dów rolnictwa. Materiały te poprawione są przez powiatowe komisje spi- sów rolnych. Nie zawsze jednak zostały one poprawione przez Wojewódz- ką Komisję Spisu Rolnego i Centralną Komisję GUS. Materiały te poddane były kontroli logicznej oraz uzupełnione „poprawkami" pomiarów szcze- gółowych, reprezentacyjnych, wybranych wsi. Wykorzystano materiały: Wojewódzkiego Zarządu Rolnictwa w Bia- łymstoku, Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego w Białym- stoku, Głównego Urzędu Statystycznego oraz Instytutu Ekonomiki Rolnej. Dodatkowych materiałów dostarczyła ankieta, która objęła zagadnie- nia nie rejestrowane w spisach rolnych, opracowana przez autora pracy, a przeprowadzona przy współpracy z Wojewódzką Komisją Planowania Gospodarczego w Białymstoku oraz z powiatowymi komisjami planowania gospodarczego. Materiały dotyczące Państwowych Gospodarstw Rolnych uzyskano w Zjednoczeniu PGR w Ełku bądź też bezpośrednio w zespołach PGR. Poza bezpośrednim studiowaniem materiałów źródłowych poważną pomocą w opracowaniu niniejszej pracy były obserwacje autora w terenie w latach 1953, 1954, 1955 i 1956 oraz opinie i uwagi wielu praktyków, dzia- łaczy gospodarczych i naukowców dotyczące stanu i możliwości hodowli różnych zwierząt gospodarskich. Ponadto przeprowadzono szczegółowe studia reprezentacyjne wybranych wsi: Gąsiki (pow. Olecko), Grabowiec (pow. Bielsk Podlaski) oraz Mystki-Rzym (pow. Wysokie Mazowieckie), a nawet wybranych gospodarstw na terenie tych wsi. http://rcin.org.pl I. CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO BIAŁOSTOCCZYZNY POD KĄTEM WIDZENIA POTRZEB HODOWLI 1. RZEŹBA TERENU Środowisko geograficzne wywiera istotny wpływ na gospodarkę rolną. Szczególnie duży wpływ wywierają takie elementy, jak rzeźba terenu, jakość gleby, klimat, zwłaszcza mikroklimat i stosunki hydrograficzne. Ze- spół tych czynników, które obejmują szeroki wachlarz zagadnień, nazywany jest często przez rolników „strukturą siedliska" [126, 34, 100]. Na Biało- stocczyźnie istnieją znaczne przestrzenie terenów podmokłych, moczarów i bagien, obszarów, które rolniczo prawie nie są wykorzystywane. Racjo- nalne wykorzystywanie gospodarcze tych terenów wymaga gruntownego poznania warunków środowiska geograficznego, a szczególnie warunków hydrograficznych (wahania poziomu wód w ciągu okresu wegetacyjnego),