Extra limites Extra limites Redakcja Marcin Bohr i Milena Teska Poznań–Wrocław 2017 LIMITES Pracę do druku opiniowała prof. dr hab. Hanna Kóčka-Krenz Redaktor Anna Broczkowska-Nguyen Przygotowanie do druku Bartłomiej Gruszka Projekt okładki Andrzej Michałowski Publikację wydano z finansowym wsparciem Instytutu Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego Wydziału Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego © Copyright by Autorzy & Extra limites, Poznań–Wrocław 2017, Poland ISBN 978-83-946591-4-1 ISBN 978-83-61416-14-2 Wydawca Instytut Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Collegium Historicum, ul. Umultowska 89D, 61-614 Poznań; www.archeo.amu.edu.pl; tel. (61) 829-1406; e-mail: [email protected] Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław; www.archeo.uni.wroc.pl; tel. (71) 375-2975; e-mail: [email protected] Druk Drukarnia Art-Service, ul. Wincentego Pola 8H, 58-500 Jelenia Góra; www.art-service.com.pl; tel. (75) 753-4952; e-mail: [email protected] SPIS TREŚCI Marcin Bohr, Milena Teska „Extra limites”. Otwarte seminaria archeologiczne poświęcone okresowi przed- 9 rzymskiemu, wpływów rzymskich i wędrówek ludów w Europie Środkowej *** Artur Błażejewski Kultura przeworska a nadłabski krąg kulturowy w okresie rzymskim. 17 Przegląd problematyki Andrzej Michałowski W cieniu typologii... Czy można polubić okres wpływów rzymskich? 35 Paweł Madera Starożytna technika i technologia dymarska na Śląsku z punktu widzenia 47 eksperymentatora Jes Martens The social organization of the Pre-Roman communities 75 in Northern Europe [plakat] Marek Żółkiewski Pomiędzy kulturą jastorfską a kulturą przeworską. Zespoły ceramiczne 77 ze stanowiska nr 8 w Grabkowie, woj. kujawsko-pomorskie Mirosław Rudnicki Problem zasięgu terytorialnego grupy olsztyńskiej. Próba nowego spojrzenia 87 Szymon Orzechowski Rzymskie kopalnictwo rud metali – własność kopalń, metody eksploatacji 119 i wpływ na środowisko przyrodnicze Tina Milavec Defending Italy from the north-east: Claustra Alpium Iuliarum 147 and its interpretations Seminaria „Extra limites”. Osiągnięcia, perspektywy, cele. 163 Pierwsze urodziny cyklu [plakat] W. Haio Zimmermann Settlement continuity on the Geest in the Elbe-Weser Dreieck 165 from the Pre-Roman Iron Age to the Middle Ages [plakat] Marta Krzyżanowska Niewidoczne gołym okiem. 167 Krótkie wprowadzenie do problematyki szkła rzymskiego Piotr Łuczkiewicz Nie tylko o handlu. Mechanizmy rozprzestrzeniania obcych dóbr 177 w młodszym okresie przedrzymskim w środkowej Europie [plakat] Eduard Droberjar Grupa winarzycka w Czechach (vinařická). O zróżnicowaniu kulturowym 179 i rozwarstwieniu społecznym barbarzyńców w V wieku [plakat] Anna Strobin Wysoczyzna Żarnowiecka w okresach młodszym przedrzymskim, 181 rzymskim i wędrówek ludów na przykładzie stanowiska 12 w Brzynie, pow. pucki [plakat] Judyta Rodzińska-Nowak Co jadali mieszkańcy „barbarzyńskiej” Europy? 183 Krzysztof Socha Birytualne cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich z Górzycy 201 nad środkową Odrą *** Z kuluarów spotkań „Extra limites” 243 LIMITES EXTRA LIMITES Otwarte seminaria archeologiczne poświęcone okresowi przedrzymskiemu, wpływów rzymskich i wędrówek ludów w Europie Środkowej Koncepcja seminariów zrodziła się na długo przed pierwszym, oficjalnym spotkaniem w ramach cyklu, bynajmniej nie w głowach niżej podpisanych. Na pomysł ich organi- zowania, który, co trzeba tu dodać, z radością podchwyciliśmy, wpadli bowiem dr hab. Artur Błażejewski, prof. UWr, i dr hab. Andrzej Michałowski, prof. UAM. Do fina- lizacji, wówczas jeszcze luźnego konceptu spotkań naukowych, podeszliśmy z dużym zapałem, w pełni przekonani co do jego zasadności. Przedsięwzięcie to wydało nam się celowe przede wszystkim dlatego, że zarówno w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, jak i w Instytucie Prahistorii (obecnie Archeologii) Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu od dawna organizowane były tzw. wykłady otwarte, poświęcone szeroko pojętej problematyce okresu lateńskiego/przedrzymskiego, wpływów rzymskich i wędrówek ludów. I tak postanowiliśmy połączyć siły. Ideę cyklu seminariów zawiera i odzwierciedla, burzliwie dyskutowana, nazwa projek- tu: Extra limites. Colloquia Archaeologica inter Vratislaviam et Posnaniam Sita [Poza granica- mi. Wrocławsko-poznańskie spotkania archeologiczne]. Za jej ostateczny, także językowy kształt odpowiadają dr hab. Anna Kotłowska oraz prof. Artur Błażejewski. Spotkania realizowane są bowiem naprzemiennie, w Poznaniu i we Wrocławiu, w siedzibach obu Instytutów Archeologii. Interesują nas interkulturowe relacje, interdyscyplinarne badania oraz „interośrodkowa” wymiana poglądów. Przedmiotem naszych ścisłych zainteresowań badawczych jest archeologia okresu przedrzymskiego, wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów środkowej Europy, a więc strefy w pewnym okresie dziejów położonej extra limites, strefy Barbaricum. Jakkolwiek przez nas samych seminaria traktowane są Extra limites jako spotkania bez granic, w dużej mierze w ujęciu geograficznym, w pewnym sensie chronologicznym, a także w wymiarze symbolicznym. O nurtujących nas problemach chcieliśmy i chcemy rozmawiać w sposób otwarty, nie trzymając się sztywno utartych ścieżek interpretacyjnych. Dotyczy to zarówno obszerniejszych zagadnień, wynikających z długoletnich studiów, jak i kwestii nurtujących nas „na bieżąco”. Od samego początku dążyliśmy do tego, aby seminaria Extra limites cechowała otwartość na dyskutowanie problemów związanych z opracowywaniem wciąż przyrastającej bazy źródłowej. Mamy bowiem świadomość, że wiele ciekawych materiałów pozyskanych w trakcie prac wy- kopaliskowych często skazanych jest na publikacyjny niebyt. W związku z tym część spotkań realizujemy w formie warsztatów, podczas których warunkiem sine qua non jest prezentacja materiału zabytkowego. Nie mniej ważne są dla nas badania archeologów- -eksperymentatorów i konfrontacja wyników ich doświadczeń z dotychczas dostępną wiedzą archeologiczną. W swym założeniu seminaria Extra limites to spotkania przedstawicieli różnych ośrodków, integrujące różne środowiska archeologiczne wokół wspólnej pasji, jaką jest archeologia. Najliczniejszą grupę Prelegentów stanowią (ze względów oczywistych) na- ukowcy z polskich instytucji, ale mieliśmy przyjemność podejmować także Gości z Au- strii, Czech, Niemiec, Norwegii i Słowenii. Cykl seminariów otworzył wykład dr. hab. Artura Błażejewskiego, prof. UWr, z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, poświęcony problematyce powiązań kultury przeworskiej z nadłabską strefą kulturową w południowo-zachodniej Polsce. Wydarzenie to miało miejsce 9 maja 2014 r. w Poznaniu. Pierwsza prelekcja cieszyła się sporym zainteresowaniem, a dyskusja, jaka wywiązała się po wystąpieniu, pokazała, że w badaniach nad kontaktami interkulturowymi społeczeństw pradziejowych cechą bardzo pożądaną jest otwartość interpretacyjna. W jaskrawy spo- sób uwidoczniła się jednocześnie przyświecająca organizatorom idea, aby o nurtujących problemach rozmawiać odważnie, mając za oręż wyłącznie siłę argumentów. Istotną częścią spotkania były kwestie natury organizacyjnej całego cyklu Extra limites. Wspól- nie z zaproszonymi Gośćmi ustalono, że pożyteczne byłoby poświęcenie części spotkań analizie bazy źródłowej i związanym z nią trudnościom interpretacyjnym. Postulat taki wcielono w życie niedługo później… Drugie spotkanie odbyło się we Wrocławiu 6 czerwca 2014 r., kiedy to dr hab. Andrzej Michałowski, prof. UAM, z Instytutu Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, przedstawił wykład na temat typologizacji dotyczącej okresu rzymskiego. Jednym z podniesionych problemów była wyraźnie zauważalna niechęć, szczególnie młodszych adeptów archeologii, do rozbudowanych systemów klasyfikacji źródeł i aspekt związany z jej przezwyciężeniem. W dyskusji, która się wywiązała, zwrócono uwagę na zjawisko niejakiego „przesłaniania” pradziejowych społeczności przez użytkowane przez nie przedmioty i potrzebę powrotu do badań, które w centrum stawiają człowieka i jego wieloaspektową działalność. Poruszono również kwestie nowo powstających syntez pra- dziejów Polski oraz ponownie problem selekcji informacji w kontekście przyrastającej w bardzo szybkim tempie bazy źródłowej. W trakcie rozmów kuluarowych organizatorzy 10 Extra limites doszli do wniosku, że istnieje duża potrzeba przedstawiania szerszemu gronu odbiorców wyników badań eksperymentalnych. Rychłą odpowiedzią na wspomniane zapotrzebowanie był wykład dr. Pawła Madery z Muzeum Archeologicznego we Wrocławiu pt. „Starożytna technika i technologia dymarska na ziemiach polskich z punktu widzenia eksperymentatora”. Spotkanie to miało miejsce 27 października 2014 r. w Poznaniu i jak dotąd było najdłuższe spośród wszystkich składających się na cykl. Cieszy fakt, że Prelegent zaczął odnosić sukcesy na polu rekonstrukcji procesu dymarskiego, jednakże, jak sam zauważył, należy zdawać sobie sprawę z powtarzalności eksperymentu, który w celu sprawdzenia powinien być wykonywany wielokrotnie, w porównywalnych warunkach. Jako pierwszy z zagranicznych Gości odwiedził nas dr Jes Martens z Uniwersytetu w Oslo, który przybliżył problematykę północnoeuropejskich struktur społecznych w okresie przedrzymskim wykładem pt. „The social organization of the Pre-Roman communities in Northern Europe”. W tym miejscu należy podkreślić, iż to wystąpienie 25 listopada 2014 r. w Poznaniu odbyło się w ramach Programu „Akademicki i nauko- wy Poznań”. Cenne okazały się spostrzeżenia