Organizacija ba{ Sikuriteto thaj Kooperacija ki Europa KOSOVAKIRI MISIJA Departmani ba{ Monitoringo Implementiribe e Kanuneskiri ba{ e ^hibja ande Kosovakere Komune Juni 2008 SO [AJ TE ARAKHEN ANDRE 1. EGZEKUTIVNO PHENIBE................................................................. 3 2. INTRODUKCIJA ................................................................................. 4 3. E ^HIBJENGERE KANUNESKORO IMPLEMENTIRIBE ................ 5 3.1. Phutardo informiribe ba{ e ^hibjengoro Kanuni........................................... 5 3.2 Komunengere regulative thaj praktike ba{ e prind`aribe e ~hibjen save so tradicionalnikane kerena pes lafi .............................................. 5 3.3 E ~hibjengoro keribe lafi ki relacija e komunakere autoritetoncar................ 6 3.4 Civilnikane bukjarne, butikeribe thaj keribe lafi ko oficijalnikane ~hibja ................................................................................................. 7 3.5 Interpretiribe ko khedipena e reprezentantongoro thaj bukjarne grupengoro ....................................................................................... 7 3.6 Oficijalno dokumentengerei translacija .......................................................... 8 3.7 E komunengere web rigorengeri translacija ................................................... 8 3.8 E ~hibja ko dromengere anava thaj javera toponimija .................................. 9 3.9 Bariere ki ^hibjengere Kanuneskiri implementacija .................................... 9 3.10 Translacijakere thaj interpretiribaskere kapacitetija .................................. 10 4. KONKLUZIJE/PHANDAVIBASKERE LAFIJA/ THAJ REKOMANDACIJE/SO TE KEREL PES/ ............................................. 11 2 EGZEKUTIVNO PHENIBE Khamela pes buteder katar nesavi deklaracija te sigurinel pes integriribe e na- Albancongiri ani Kosova. Politikakere phundre majangle sit e kerel pes kodo te {aj e manu{En ktoar e na- Albancongere komunitetija te oven integririme ande civilno servisura thaj te kerel pes jekh nevo kanuni/zakono/ sar so si o Kanuni ba{ e ^hibja1 (Kanuni ba{ e ^hibja), savo so astarela sakodiveseskoro d`ivdipe e manu{engoro save si katar e na-ma`oritakere komunitetija te {aj te kerel pes kontribucija ko lengoro integriribe, ja palem segregiribe. De{ thaj enja masek/~hona/ pali e kanuneskiri diseminacija, o Kanuni ba{ e ^hibja thaj leskoro implementiribe vi majodorig arakhela pes problemoncar. [aj te dikhen pes nesave rezultatija kotar e topografikani rig savi si pe duj oficijalnikane ~hibja pe sa e regionalnikane droma, so iklilo sar efekti kotar e khidipe e oficijalnikane komunengoro thaj e bu~arne grupengo. E Kosovakoro gaverno kerdinas Administracijakere Instrukcije thaj kerdinas ^hibjakiri Komisija.2 Numa sar te si, pande nekobor bu~a trubuj te adresirinen pes ko avutno vakti/vrama/. E but importantno Administracijakere Instrukcije naj publicirime, ja pelm naj adekvatno implementirime thaj kodolesar generalno e manu{en naj d`anibe ba{ e instrukcije thaj na{tit e roden olengoro implementiribe. E Lingvistikane komunitetija naj sas konsultirime ja palem involvirime kana kerdinas pes e ^hibjakiri Komisija. E Kosovakoro Konsolidirime Bud`ete naj but resorsija thaj na{ti te alocirinen pes love te zuraren pes adekvatno e komunengere kapacitetija. E Kosovakoro gaverno na kergja varesavi phutardi informacijengiri kampanja te kerel klarificiribe ba{ e obligacije so isi e centralnikane thaj e komunakere institucijen thaj save hakaja isi e manu{en kotar e ~hibjakere komunitetija. I Kosova vi majodorig si ulavdini e lingvistikane linijencar. Pa{e bi{ ber{ e ~havore, kosovakere Albancija thaj kosovakere Serboja na siklile pe duj oficijalnikane ~hibja. Pe but thana vi majodorig von sikljona an ulavdini edukacija. E Kosovakere Albancon thaj e Serbon isi ulavdini sastipaskiri sama thaj but komunakere servisija. Gassavo ulavibe afektirinela thaj e javere komuniteton, save so {aj te len jekh kotar kadala duj sistemija thaj olengere trubujjimata ande edukacija nane ~ale thaj naj len sasti satisfakcija kotar e Kosovakere autoritetija. Sar reziltati akalestar e neve generacije d`anena numa jekh ~hib katar kadala duj oficijalnikane ~hibja thaj na{tit e komunicirinen ma{kar peste. Pe jekh vakti/vrama/ kadala generacije trubuj te sigurinen kaj soduj ~hibja ka vakeren pes vi ande gaverno vi ande civilnikane servisija. Sar bajrona e trubujimata kotar khetanutno multilingvalno, socijalnikano thaj institucionalnikano than, akava paradoksi trubuj vu`este te adresirinel pes kotar e soduj komunitetija thaj te keren pes politikakere phundre majangle. O {ajutno konflikti {aj te ~hinavel pes jekhe multi- lingvistikane themesar thaj te kerel pes institucionalno sistemi so ka anel d` ko adava. Vi kodo so, sar rezultati e konfliktostar, nekobor regionija thaj komune hasarde/na{agje/ olengiri multi-lingvistikani rig, thaj e na{le manu{a na{ti te iranen pes palpale sostar naj len adekvatno servisura kotar e autoritetija. E komunen is responsibiliteto te te implementirinen e Kanune d`aindor, astarindoj, kotar olengiri demografikani kompozicija. 1 Asambleja e Kosovakere Kanuneske No. 02/L-37 ba{ e ^hibja sar so phenela e UNMIK-oskiri Regulativa No. 2006/51 2 Kadala grupe keren buti teli o Artiklo 32 katar o Kanuni thaj ofiso e Premieroskoro ba{ Administracijakere Instrukcije No. 2007/03 thaj Administracijakere Instrukcije No. 2007/06. 3 2. INTRODUKCIJA O Kanuni ba{ e ^hibja astargja te adoptirinel pes kotar oktobro 2006 ber{, kana e Kosovakiri Asambleja harmoniziringja i legislacija ba{ e ~hibja thaj astargja te sigurinel te oven duj oficijalnikane ~hibja – albanikani thaj serbikani. O legislatoro krdinas vi gasave kondicije te keren pes lafi/vorba/ e duj ~hibja ko kadala komune kote so nesavo lingvistikano komuniteto si prezentirimo ma{kar trin thaj pan~ procentija thaj odori kote so gasave ~hibja tradicionalno kerena pes lafi. Bazirimo upral e Artiklija 2.3 thaj 2.4 katar o Kanuni, e ~hibja pe save tradicionalno kerela pes lafi, ja palem adala ~hibja pe save kerena lafi trin vaj pan~ procentija katar e manu{a, {aj te prend`aren pes sar ,,~hibja pe save so oficijalnikane kerela pes lafi,,. E manu{a save so krena lafi pe akala ~hibja {aj te len servisija thaj dokumentija pe lengiri ~hib. Ko gasave komune kote so kerela pes jekh ~hib katar e trin vaj pan~ procentija katar e manu{a, {aj te ovel oficijalnikani ~hib ande Komuna. E manu{en so kerena lafi pe akala ~hibja isi jekha- jekh hakaja/~a~ipena/ sar so isi e albanikane, ja palem serbikane ~hibja. Gasave ~hibja ka oven oficijalizirime kana ka kerel pes o genibe/snzuso/ sa e manu{engo ande Kosova. O Kanuni si jekh la~ho legalno instrumento. O Kanuni si bazirimo upral e Konstitucionalnikano Khetanipe3, upral e Anti-Diskriminacijakoro Kanuni4 thaje internacionalno instrumentija va{ e nacionalno minoritetongiri protekcija thaj e minoritetengere ~hibja so {aj te arakhen pes ani Kosova.5 E OSCE-skiri Misija ano Kosova (OSCE) dikhlljas kobor e Komune implementiringje olengere obligacijen kotar o Kanuni te {aj te lokjarel e Kosovakere gavernoske te kerel sistematikane pharuvipena ba{ e lingvistikane komunitetija. O OSCE analiziringja vi e praktiken sar so si: translacija ko khidipena, translacija e oficijalnikane dokumenton thaj e komunengere web rigen; te len pes e duj oficijalnikane ~hibja ki topografija; te vazden pes e kapacitetija ba{I translacija thaj interpretacija; thaj pe ago rte implementirinel pes o Kanuni. 3 E ^HIBJENGERE KANUNESKORO IMPLEMENTIRIBE 3.1. Phutardo informiribe ba{ e ^hibjengoro Kanuni E Kosovakoro gaverno na phergja peskiri obligacija te ,,(...) te vazdel jekh programo ba{ kampanja te vazdel e manu{engiri sama, agjare sar so phenela o Kanuni pali oleskoro anibe,, thaj sar so rodela o Artiklo 36.2 Kanunestar. O OSCEkerdinas obzervacija sar d`ala o phutardino informiribe numa ande Klina, kote so i Komuna kergja phutardo konsultaacijengoro khedipe sar so rodenas e regulacije va{ e ~hibja, thaj ando Obiliq kote so E Komunakoro Ofiso akhardas reprezanton te diskutirinen ba{ e Kanuneskoro implementiribe kotar e komunakere autoritetija. 3.2 Komunengere regulative thaj praktike ba{ e prind`aribe e ~hibjen save so tradicionalnikane kerena pes lafi Sar so phenena e Artiklija 2.4 thaj 35 kotar o Kanuni ba{ e ^hibja e Komunen isi obligacija te prind`aren e ~hibjen save so tradicionalnikane kerena pes lafi an lengiri 3 UNMIK-oskiri Regulativa No. 2001/9 va{ e Konstitucionalnikano Khetanipe va{ Korkorutno-Gaverno ande Kosova, Kotor 3 (Manu{ikane Hakaja) thaj Kotor 4 (E Hakaja ba{ e Manu{a ktoar e Komunitetija). 4 Kosovakoro Kanuni No. 2004/3, iklistino kotar e UNMIK-eskiri Regulativa No. 2004/32. 5 Klinakiri Komuna, Regulativa va{ e ^hibja ande Komunakere Institucije No. 01-07-72/07. 4 teritorija {ov masek/~hona/ pali e kanuneskoro anibe. Ano avgust 2007 ber{ o Ministeriumo ba{ Lokalno GAvernoskiri Administracija angja e Administrikane Instrukcijen No. 2007/06 save so phenena sar {aj e komune te prind`aren oficijalnikane kadala ~hibjen, sar so phenela o Kanuni ba{ e ^hibja. Si reportirimo kaj 22 komune resline akala Administrikane Instrukcijen thaj 11 komune na. D`i pea kava vakti numa jekh komuna adoptiringja e regulacijen ba{ e ~hibja6 numa, kote so na kergje pes e procedure trujal save so jekh ~hib {Paj te ovel prend`ardini e Kanunesar thaj e Administracijakere Instrukcijencar. Nesave komune astargje te keren naformalnikane procedure. Ano pan~ komune e ~hibja javereder kotar albanikani thaj serbikani si prind`arde sar so phenela o Kanuni. Pal o Kanuni e Khorajengiri ~hib si